Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том II. 526 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
БӘСЕҮ
subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Дыуан ҡәбиләһе аймағы. □ Бэсем (название родового подразделения башкир племени дуван). Бэсем аймағы башҡорто.
БӘСЕҮ (бәс-) ҡ. диал. ҡар. сәлдереү 1.
Минең уйынсыҡ машинамды бәскэндэр.
БӘСИМ [ғәр. (Р- приветливый; И.: affable, friendly; T.: samimi) с.
Көләс, алсаҡ. □ Приветливый, улыбчивый, радушный. Бэсим ҡыҙ. Бәсим хужабикә.
БӘСИР [ғәр. Ч (Р.: зоркий; И.: sharp-sighted; T.: keskin gözlü) с.
1. Үткер күҙле. □ Зоркий, проницательный. Бәсир ҡараш. Бәсир егет.
2. Ул-был нәмәне яҡшы күреп белеүсән.
□ Знающий, осведомлённый. Бәсир етәксе.
БӘСИТ I [ғәр. ЧЧ (Р.: простой; И.: simple, common; T.: basit) с.
Ҡатмарһыҙ, ябай. □ Простой. Бәсит мәсьәлә. Бәсит эш. Бәсит хәбәр. Бәсит ҡылыҡ.
БӘСИТ II [ғәр. ЧЧ (Р: бесхитростный; И.: artless; T.: basit) с.
Хәйләһеҙ, бер ҡатлы. □ Бесхитростный, наивный. Бәсит бала.
БӘСӘ и. диал. ҡар. баса.
БӘСӘЙ и. диал. ҡар. бәкәл I, 1, 2. Бәсәй быуыны.
БӘСӘК (Р.: ба; И.: hullo! well; T.: yapma!) ымл. диал.
Аптырауҙы белдергән һүҙ. □ Ба (междометие, выражающее недоумение, удивление). Бәсәк, һин ҡайҙан килеп сыҡтың әле?
БӘСӘЛ I (Р: долго не начинающий ходить; И.: tardy in toddling; T.: uzun zaman yürümeyen çocuk) с.
Оҙаҡ атлай алмай ултырған (балаға ҡарата). □ Долго не начинающий ходить (о ребёнке). Бәсәл бала.
БӘСӘЛ II с. диал. ҡар. булдыҡһыҙ. Бәсәл егет.
БӘСӘТУН (Р: мерлушковая шуба; И.: lambskin fur coat; T.: kuzu derisinden manto) и. диал.
1. Бәрән тун. □ Мерлушковая шуба, овечья шуба. Бәсәтун кейеү.
2. Баса тун. □ Шуба из шкурок лисьих и куньих лап. Бәсәтун тектереү.
БӘҪ I [фарс. u4 (P: опрятный вид; И.: neat appearance; T.: düzenli) и.
1. Нәмәгә йәм, тәм биреп торған яҡшы сифат; күрк, йәм. □ Опрятный вид (одежды), вкус (пищи). Бәҫен ебәреү. Аштың бәҫе киткән. Кейемдең бәҫе киткән. ■ [Килен:] Кәйнәм, ин инде тиҙерәк. Сәйҙең бәҫе китә бит. И. Ғиззәтуллин.
2. Кеше ҡаршыһындағы ҡәҙер; күрк.
□ Достоинство, солидность, степенность. Бәҫте һаҡлау. Бәҫте ебәреү. Үҙ бәҫен дә белмәҫ икән кеше. ■ [Кунаҡбикә:] Йә, йә, юҡҡа ҡунаҡтың бәҫен ебәреп торма. Башҡа ваҡытта, урамда әрләшерһең. Д. Юлтый. Кыҙ алдында бына шулай үҙ ауылының бәҫен ярайһы уҡ күтәрә алыу ынан ниндәйҙер кинәнес тапты Төлкөсура. Н. Мусин. • Майыңды ҡыштан сығарма, ҡатыныңды бәҫтән сығарма. Мәҡәл.
3. Эшкә һәләтле иткән көс, ғәйрәт.
□ Сила, мощь. Бәҫтән тайыу. ■ Һалдаттарҙың, оҙаҡ мәшәҡәтләнеп, бәҫе ҡайтҡан, ахыры. Штанга эргәһенә барырға береһе лә баҙнат итмәй. Н. Мусин. Малайҙарға ир-ат башланғысын, егетлек бәҫен бәләкәйҙән үҫтереү зарур. «Башҡортостан ҡыҙы», № 10, 2010. • Ир намыҫы — ат бәҫе. Мәҡәл.
БӘҪ II [дөйөм төрки һүҙе] (Р: иней; И.: hoarfrost; T.: kırağı) и.
1. Сасҡау һыуыҡта ағасҡа йәки башҡа нәмәгә өрпәк кенә булып ҡуна торған ҡырау.
□ Иней, изморозь. Бәҫ баҫыу. Бәҫ ҡаплау. Ағастар бәҫ менән ҡапланған. ■ Туғайҙарға болот ҡатыш төшә аҡ томан. Мамыҡ төҫлө бәҫ бөркәнә әрәмә, ҡыуаҡ. М. Тажи.
2. диал. ҡар. томан 1. Бәҫ күтәрелде, яуыр.
3. диал. Эҫе көндә ерҙән елберләп кенә сыҡҡан һауа. □ Тёплая волна на поверхности земли. Йәй көнө ерҙән бәҫ сыға, ер ярыла.
БӘҪ III инш. ҡар. бәс.
БӘҪ IV (Р: фетр; И.: felt; T: fötr) и. диал.
526
subdivision; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Дыуан ҡәбиләһе аймағы. □ Бэсем (название родового подразделения башкир племени дуван). Бэсем аймағы башҡорто.
БӘСЕҮ (бәс-) ҡ. диал. ҡар. сәлдереү 1.
Минең уйынсыҡ машинамды бәскэндэр.
БӘСИМ [ғәр. (Р- приветливый; И.: affable, friendly; T.: samimi) с.
Көләс, алсаҡ. □ Приветливый, улыбчивый, радушный. Бэсим ҡыҙ. Бәсим хужабикә.
БӘСИР [ғәр. Ч (Р.: зоркий; И.: sharp-sighted; T.: keskin gözlü) с.
1. Үткер күҙле. □ Зоркий, проницательный. Бәсир ҡараш. Бәсир егет.
2. Ул-был нәмәне яҡшы күреп белеүсән.
□ Знающий, осведомлённый. Бәсир етәксе.
БӘСИТ I [ғәр. ЧЧ (Р.: простой; И.: simple, common; T.: basit) с.
Ҡатмарһыҙ, ябай. □ Простой. Бәсит мәсьәлә. Бәсит эш. Бәсит хәбәр. Бәсит ҡылыҡ.
БӘСИТ II [ғәр. ЧЧ (Р: бесхитростный; И.: artless; T.: basit) с.
Хәйләһеҙ, бер ҡатлы. □ Бесхитростный, наивный. Бәсит бала.
БӘСӘ и. диал. ҡар. баса.
БӘСӘЙ и. диал. ҡар. бәкәл I, 1, 2. Бәсәй быуыны.
БӘСӘК (Р.: ба; И.: hullo! well; T.: yapma!) ымл. диал.
Аптырауҙы белдергән һүҙ. □ Ба (междометие, выражающее недоумение, удивление). Бәсәк, һин ҡайҙан килеп сыҡтың әле?
БӘСӘЛ I (Р: долго не начинающий ходить; И.: tardy in toddling; T.: uzun zaman yürümeyen çocuk) с.
Оҙаҡ атлай алмай ултырған (балаға ҡарата). □ Долго не начинающий ходить (о ребёнке). Бәсәл бала.
БӘСӘЛ II с. диал. ҡар. булдыҡһыҙ. Бәсәл егет.
БӘСӘТУН (Р: мерлушковая шуба; И.: lambskin fur coat; T.: kuzu derisinden manto) и. диал.
1. Бәрән тун. □ Мерлушковая шуба, овечья шуба. Бәсәтун кейеү.
2. Баса тун. □ Шуба из шкурок лисьих и куньих лап. Бәсәтун тектереү.
БӘҪ I [фарс. u4 (P: опрятный вид; И.: neat appearance; T.: düzenli) и.
1. Нәмәгә йәм, тәм биреп торған яҡшы сифат; күрк, йәм. □ Опрятный вид (одежды), вкус (пищи). Бәҫен ебәреү. Аштың бәҫе киткән. Кейемдең бәҫе киткән. ■ [Килен:] Кәйнәм, ин инде тиҙерәк. Сәйҙең бәҫе китә бит. И. Ғиззәтуллин.
2. Кеше ҡаршыһындағы ҡәҙер; күрк.
□ Достоинство, солидность, степенность. Бәҫте һаҡлау. Бәҫте ебәреү. Үҙ бәҫен дә белмәҫ икән кеше. ■ [Кунаҡбикә:] Йә, йә, юҡҡа ҡунаҡтың бәҫен ебәреп торма. Башҡа ваҡытта, урамда әрләшерһең. Д. Юлтый. Кыҙ алдында бына шулай үҙ ауылының бәҫен ярайһы уҡ күтәрә алыу ынан ниндәйҙер кинәнес тапты Төлкөсура. Н. Мусин. • Майыңды ҡыштан сығарма, ҡатыныңды бәҫтән сығарма. Мәҡәл.
3. Эшкә һәләтле иткән көс, ғәйрәт.
□ Сила, мощь. Бәҫтән тайыу. ■ Һалдаттарҙың, оҙаҡ мәшәҡәтләнеп, бәҫе ҡайтҡан, ахыры. Штанга эргәһенә барырға береһе лә баҙнат итмәй. Н. Мусин. Малайҙарға ир-ат башланғысын, егетлек бәҫен бәләкәйҙән үҫтереү зарур. «Башҡортостан ҡыҙы», № 10, 2010. • Ир намыҫы — ат бәҫе. Мәҡәл.
БӘҪ II [дөйөм төрки һүҙе] (Р: иней; И.: hoarfrost; T.: kırağı) и.
1. Сасҡау һыуыҡта ағасҡа йәки башҡа нәмәгә өрпәк кенә булып ҡуна торған ҡырау.
□ Иней, изморозь. Бәҫ баҫыу. Бәҫ ҡаплау. Ағастар бәҫ менән ҡапланған. ■ Туғайҙарға болот ҡатыш төшә аҡ томан. Мамыҡ төҫлө бәҫ бөркәнә әрәмә, ҡыуаҡ. М. Тажи.
2. диал. ҡар. томан 1. Бәҫ күтәрелде, яуыр.
3. диал. Эҫе көндә ерҙән елберләп кенә сыҡҡан һауа. □ Тёплая волна на поверхности земли. Йәй көнө ерҙән бәҫ сыға, ер ярыла.
БӘҪ III инш. ҡар. бәс.
БӘҪ IV (Р: фетр; И.: felt; T: fötr) и. диал.
526