Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том III. 394 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ДИҢГЕҘ
ҡайтҡанын, йә булмаһа ҡан диңгеҙенә инеп батҡанын курәләр. Ғ. Хәйри. [Ханнан — Йән-гилдегә:] Ағай, халыҡ йыйналған — диңгеҙ кеуек! М. Өмөтбаев. • Берәуҙең куңеле диңгеҙ, берәуҙең куңеле дуңғыҙ. Мәҡәл.
♦ Ете диңгеҙ артында бик алыҫта.
□ соотв. За семью морями. Диңгеҙ тубыҡтан бөтә нәмә лә барыбер. □ соотв. Море по колено.
ДИҢГЕҘ II (Р: морской; И.: sea; T: deniz) с.
Ҡайһы бер биология, зоология терминдары составында диңгеҙ менән бәйле булыуын күрһәтеү өсөн ҡулланыла. □ Морской (входит в состав некоторых ботанических и зоологических терминов). Диңгеҙ аты. Диңгеҙ аҡсарлағы. Диңгеҙ балығы. Диңгеҙ бесәйе. Диңгеҙ ҡыҫалаһы.
ДИҢГЕҘ III и. диал. ҡар. нигеҙ. Диңгеҙ ташы һалыу.
ДИҢГЕҘ БОТҠАҺЫ и. диал. ҡар. нигеҙ бутҡаһы. ■ Өй ҡорғанда диңгеҙ ботҡаһы бешерәбеҙ. Экспедиция материалдарынан.
ДИҢГЕҘ ҠАУЫ (Р: губка; И.: sponge; sünger) и.
1. зоол. Күп күҙәнәкле ябай диңгеҙ тереклеге. □ Губка (низшее морское жиовтное).
2. Шул тереклектең йыуғыс урынына ҡулланылған йомшаҡ көпшәк кәүҙәһе.
□ Пористый остов губки.
ДИҢГЕҘ ГӨБӨРГӘЙЕЛЕ (Р: морская черепаха; И.: cheloniidae; T.: deniz kaplumbağası) и. зоол.
Панциры йөрәк йәки оҙонса түңәрәк формаһында булған, башы панцирь аҫтына инмәгән, тәпәйҙәре йөҙгөскә әйләнгән эре диңгеҙ һәм океан гөбөргәйелдәре ғаиләһе.
□ Морская черепаха (лат. Cheloniidae). Диңгеҙгә ташланған сур-сар диңгеҙ гөбөргәйелдәре өсөн ҙур хәуеф тыуҙыра.
ДИҢГЕҘ ҠОРОУ (диңгеҙ ҡор-) ҡ. диал. ҡар. әйләнеү. Йәштәрҙең диңгеҙ ҡороуы.
ДИҢГЕҘ САБАҒЫ (Р: плотва; И.: roach; Т.: ҫашҫа) и. зоол.
Йылға сабағына оҡшағаныраҡ диңгеҙ балығы (ҡаҡлап ашайҙар). □ Плотва (лат. Rutilus).
ДИҢГЕҘ САЙҠАЛДЫРЫУЫ и. ҡар. диңгеҙ сире.
ДИҢГЕҘСЕ (Р: моряк; И.: mariner, sailor; seaman; T.: denizci) и.
1. Флотта хеҙмәт иткән кеше. □ Моряк. Диңгеҙселәр байрамы. ■ Куп илдәрҙең диңгеҙселәре кургән уның [маяҡтың] хәсиә-тен. Шуға курә ете мөғжизәнең береһе тип танылған да... Ә. Хәкимов.
2. һөйл. Диңгеҙҙе, диңгеҙ эшен яҡшы белгән кеше. □ Мореплаватель. Диңгеҙсе кәңәштәре. ■ Ниһайәт, дауыл баҫылды, шай: диңгеҙселәр еңел һуланы. Хәҙер юл асылыр, улар был бәләнән — ауыр һөйләшеуҙән ҡотолор... Р Камал.
ДИҢГЕҘСЕЛЕК (диңгеҙселеге) (Р: мореходство; И.: navigation, seafaring; T.: denizcilik) и.
Диңгеҙҙә йөҙөү шөғөлө; һәнәр. □ Мореходство; мореплавание. Диңгеҙселек уҫеше.
ДИҢГЕҘ СИРЕ (Р: морская болезнь; И.: seasickness; T.: deniz tutması) и.
Карапта барғанда тулҡындарҙа бәүелеүҙән баш әйләнеп, ҡоҫоп ауырыу. □ Морская болезнь. Диңгеҙ сире менән ауырыу.
■ Тәжрибәле диңгеҙселәр аңлатҡанса, уның сырхауы «диңгеҙ сире» тип атала, имеш. Ә. Хәкимов.
ДИҢГЕҘ ҺАУАҺЫ (Р: морской воздух; И.: sea air; T.: deniz havası) и.
Диңгеҙ буйҙарына характерлы ҡырҡа тайпылышы булмаған дымлы һауа. □ Морской воздух. Шифалы диңгеҙ һауаһы. Еләҫ диңгеҙ һауаһы.
ДИҢГЕҮ (диңге-) ҡ. диал. ҡар. тиңкеү.
■ Балыҡтың башы диңгене. М. Тажи.
ДИҢГӘСӘЙ и. диал. ҡар. еңгәсәй II.
ДИОКСИН [рус.] (Р: диоксин; И.: dioxin; Т.: dioxin) и. хим.
Гербицидтар етештергәндә өҫтәмә продукт булараҡ барлыҡҡа килгән, мутаген, иммунодепрессант, концероген, тератоген тәьҫир көсөнә эйә булған көслө ағыу. □ Диоксин. ■ Ағыулы һауа, һыу, аҙыҡ бер милләтте лә айырып ҡарамай, был йәһәттән улар интернациональ. Эскән һыуҙа фенол,
394
ҡайтҡанын, йә булмаһа ҡан диңгеҙенә инеп батҡанын курәләр. Ғ. Хәйри. [Ханнан — Йән-гилдегә:] Ағай, халыҡ йыйналған — диңгеҙ кеуек! М. Өмөтбаев. • Берәуҙең куңеле диңгеҙ, берәуҙең куңеле дуңғыҙ. Мәҡәл.
♦ Ете диңгеҙ артында бик алыҫта.
□ соотв. За семью морями. Диңгеҙ тубыҡтан бөтә нәмә лә барыбер. □ соотв. Море по колено.
ДИҢГЕҘ II (Р: морской; И.: sea; T: deniz) с.
Ҡайһы бер биология, зоология терминдары составында диңгеҙ менән бәйле булыуын күрһәтеү өсөн ҡулланыла. □ Морской (входит в состав некоторых ботанических и зоологических терминов). Диңгеҙ аты. Диңгеҙ аҡсарлағы. Диңгеҙ балығы. Диңгеҙ бесәйе. Диңгеҙ ҡыҫалаһы.
ДИҢГЕҘ III и. диал. ҡар. нигеҙ. Диңгеҙ ташы һалыу.
ДИҢГЕҘ БОТҠАҺЫ и. диал. ҡар. нигеҙ бутҡаһы. ■ Өй ҡорғанда диңгеҙ ботҡаһы бешерәбеҙ. Экспедиция материалдарынан.
ДИҢГЕҘ ҠАУЫ (Р: губка; И.: sponge; sünger) и.
1. зоол. Күп күҙәнәкле ябай диңгеҙ тереклеге. □ Губка (низшее морское жиовтное).
2. Шул тереклектең йыуғыс урынына ҡулланылған йомшаҡ көпшәк кәүҙәһе.
□ Пористый остов губки.
ДИҢГЕҘ ГӨБӨРГӘЙЕЛЕ (Р: морская черепаха; И.: cheloniidae; T.: deniz kaplumbağası) и. зоол.
Панциры йөрәк йәки оҙонса түңәрәк формаһында булған, башы панцирь аҫтына инмәгән, тәпәйҙәре йөҙгөскә әйләнгән эре диңгеҙ һәм океан гөбөргәйелдәре ғаиләһе.
□ Морская черепаха (лат. Cheloniidae). Диңгеҙгә ташланған сур-сар диңгеҙ гөбөргәйелдәре өсөн ҙур хәуеф тыуҙыра.
ДИҢГЕҘ ҠОРОУ (диңгеҙ ҡор-) ҡ. диал. ҡар. әйләнеү. Йәштәрҙең диңгеҙ ҡороуы.
ДИҢГЕҘ САБАҒЫ (Р: плотва; И.: roach; Т.: ҫашҫа) и. зоол.
Йылға сабағына оҡшағаныраҡ диңгеҙ балығы (ҡаҡлап ашайҙар). □ Плотва (лат. Rutilus).
ДИҢГЕҘ САЙҠАЛДЫРЫУЫ и. ҡар. диңгеҙ сире.
ДИҢГЕҘСЕ (Р: моряк; И.: mariner, sailor; seaman; T.: denizci) и.
1. Флотта хеҙмәт иткән кеше. □ Моряк. Диңгеҙселәр байрамы. ■ Куп илдәрҙең диңгеҙселәре кургән уның [маяҡтың] хәсиә-тен. Шуға курә ете мөғжизәнең береһе тип танылған да... Ә. Хәкимов.
2. һөйл. Диңгеҙҙе, диңгеҙ эшен яҡшы белгән кеше. □ Мореплаватель. Диңгеҙсе кәңәштәре. ■ Ниһайәт, дауыл баҫылды, шай: диңгеҙселәр еңел һуланы. Хәҙер юл асылыр, улар был бәләнән — ауыр һөйләшеуҙән ҡотолор... Р Камал.
ДИҢГЕҘСЕЛЕК (диңгеҙселеге) (Р: мореходство; И.: navigation, seafaring; T.: denizcilik) и.
Диңгеҙҙә йөҙөү шөғөлө; һәнәр. □ Мореходство; мореплавание. Диңгеҙселек уҫеше.
ДИҢГЕҘ СИРЕ (Р: морская болезнь; И.: seasickness; T.: deniz tutması) и.
Карапта барғанда тулҡындарҙа бәүелеүҙән баш әйләнеп, ҡоҫоп ауырыу. □ Морская болезнь. Диңгеҙ сире менән ауырыу.
■ Тәжрибәле диңгеҙселәр аңлатҡанса, уның сырхауы «диңгеҙ сире» тип атала, имеш. Ә. Хәкимов.
ДИҢГЕҘ ҺАУАҺЫ (Р: морской воздух; И.: sea air; T.: deniz havası) и.
Диңгеҙ буйҙарына характерлы ҡырҡа тайпылышы булмаған дымлы һауа. □ Морской воздух. Шифалы диңгеҙ һауаһы. Еләҫ диңгеҙ һауаһы.
ДИҢГЕҮ (диңге-) ҡ. диал. ҡар. тиңкеү.
■ Балыҡтың башы диңгене. М. Тажи.
ДИҢГӘСӘЙ и. диал. ҡар. еңгәсәй II.
ДИОКСИН [рус.] (Р: диоксин; И.: dioxin; Т.: dioxin) и. хим.
Гербицидтар етештергәндә өҫтәмә продукт булараҡ барлыҡҡа килгән, мутаген, иммунодепрессант, концероген, тератоген тәьҫир көсөнә эйә булған көслө ағыу. □ Диоксин. ■ Ағыулы һауа, һыу, аҙыҡ бер милләтте лә айырып ҡарамай, был йәһәттән улар интернациональ. Эскән һыуҙа фенол,
394