Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том III. 455 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ДҮНӘЖЕН
ДҮБӘНЕҮ (дүбән-) ҡ. диал. ҡар. йыуаныу. ■ Илай-һыҡтай һөйләп дубәнергә ҡалды инде һөйләшкән телдәре. Бәйеттән.
ДҮДӘРДӘН и. зоол. диал. ҡар. һөҙһөт. Дудәрдән ҡысҡырыуы.
ДҮМ и. диал. ҡар. ҡурғаш. Дум иретеу. Дум менән йәбештереу.
ДҮМБӘШКӘ (Р: войлок хомутный; И.: thick felt; T.: keçe) и. диал.
Аттың түшенә һуҡмаһын өсөн ҡамытҡа ҡуйылған кейеҙ. □ Войлок хомутный. Дум-бәшкә алыштырыу.
ДҮМГӘЛӘК (дүмгәләге) (Р: качим постенный; И.: baby’s breath; T.: çöven otu) и. бот.
5—20 см оҙонлоғондағы бер йыллыҡ биш тажлы алһыу сәскә (асыҡ урында яланда, болонда уҫә, декоратив сәскә итеп ҡулланылғаны ла бар); ҡойма дауыл уты, дегет сәскәһе. □ Качим постенный (лат. Gypsophila muralis).
ДҮМЕРСӘК (дүмерсәге) и. диал. ҡар. түмәр 1.
ДҮМҺӘ и. диал. ҡар. түңгәк. ■ Думһә-ләрҙе һыуға тәгәрәтеп бөтөрөгөҙ ҙә уҙегеҙ боҙҙан боҙға һикереп ҡасығыҙ, — ти әбей. Әкиәттән. Сәйфелмөлөк байрам көнө етеуен көтә, көнө еткәс, кисен бөтә думһәләрҙе һыуға төшөрөп, боҙҙан боҙға һикереп ҡаса. Әкиәттән.
ДҮМҺӘЙ (Р: возвышенность; И.: elevation; hill; T.: yükseklik) и. диал.
Ҡалҡыу ер, уба. □ Возвышенность. ■ Арыҫлан .. думһәйгә, ҡуйы улән баҫҡан тубәһендә саҡ-саҡ куренеп торған тораташтарға ҡыҙыҡһынып ҡараны, нимәнелер иҫенә төшөрөргә тырышты. Ғ. Ибраһимов.
ДҮМӘЛӘС (Р: возвышенность; И.: elevation; T.: yükseklik) и. диал.
Түбә, ҡалҡыу. □ Возвышенность, вершина, макушка. Думәләс башы. Думәләс аръяғы.
ДҮН [фарс. ср] (Р: нижняя сторона; И.: reverse side; T.: alt) u.
1. иҫк. Аҫҡы яҡ, кире яҡ. □ Нижняя сторона, обратная сторона.
2. Түбәнлек, бысраҡлыҡ. □ Низость, мерзость. Донъяуи дун. • Үнәре ургә тарта, арт һаны дунгә тарта. Мәҡәл.
ДҮНДЕРЕҮ (дүндер ) (Р: довести до какого-л. состояния; И.: lead (bring) to some condition; T: döndürmek) ҡ.
1. Ниндәйҙер бер хәлгә килтереп төшөрөү, нимәгәлер килтереү. □ Довести до какого-л. состояния. ■ Бер-ике минут эсендә Майтап инәйҙең зары мине ҡырҡҡа дундерҙе. М. Кәрим.
2. Билдәле бер ниәттән, фекерҙән баш тарттырыу; кире ҡайтартыу; ҡайтауыллатыу. □ Разубеждать; отговаривать. Дундереп баш эйҙертеу. ■ Бәлки, теге кешеләр менән һөйләшеп, насар уйҙарынан кире дундерер. Ул бит һәнәктең атайымдан ҡомартҡы булып ҡалыуын белә. Н. Мусин. [Ныязғол — Тимерғәлегә:] Ни саҡлыға төшһә лә, Үмәрҙе кире дундереп, ҡыҙҙы һалдырып алырға кәрәк. Һ. Дәүләтшина.
♦ Йөҙ дүндереү нимәнәндер ситләшеү, ваз кисеү. □ Отрекаться, отказываться. Халыҡ унан йөҙ дундерҙе.
ДҮНЕҮ (дүн-) (Р: дойти до какого-л. состояния; И.: reach a condition; T.: dönmek) ҡ.
1. Ниндәйҙер хәлгә ҡалыу, нимәгәлер юлығыу. □ Дойти до какого-л. состояния. Берәй хәлгә дунеу.
2. Ниәт, фекерҙән баш тартыу, кире ҡайтыу; ҡайтауыллау. □ Отказываться, отрекаться от своего решения, намерения; разубеждаться. ■ Һәнәр вә фирасәттәр кире дунеп... М. Өмөтбаев. Көсһөҙ — куҫәк, рухһыҙ ҡорал ала, бынан дунеп, кире ҡайтырлыҡ. X. Назар. Таҙ был юлы ла уғын тарпанға тоҫҡаған, шулай уҙе был юлы атыу уйынан дунгән. Әкиәттән.
ДҮНӘЖЕН [монг.] (Р: кобыла по четвёртому году; И.: three-four year-old mare; T.: üç-dört yaşlık kısrak) и.
Өс менән дүрт йәш араһындағы бейә малы. □ Кобыла по четвёртому году. ■ Иртән уны [Һабрауҙы] йонсоу алашаһы урынына уйнаҡлап торған сысҡан һыртлы ҡола дунәженгә атландырып, ҡуржынына аҙыҡ
455
ДҮБӘНЕҮ (дүбән-) ҡ. диал. ҡар. йыуаныу. ■ Илай-һыҡтай һөйләп дубәнергә ҡалды инде һөйләшкән телдәре. Бәйеттән.
ДҮДӘРДӘН и. зоол. диал. ҡар. һөҙһөт. Дудәрдән ҡысҡырыуы.
ДҮМ и. диал. ҡар. ҡурғаш. Дум иретеу. Дум менән йәбештереу.
ДҮМБӘШКӘ (Р: войлок хомутный; И.: thick felt; T.: keçe) и. диал.
Аттың түшенә һуҡмаһын өсөн ҡамытҡа ҡуйылған кейеҙ. □ Войлок хомутный. Дум-бәшкә алыштырыу.
ДҮМГӘЛӘК (дүмгәләге) (Р: качим постенный; И.: baby’s breath; T.: çöven otu) и. бот.
5—20 см оҙонлоғондағы бер йыллыҡ биш тажлы алһыу сәскә (асыҡ урында яланда, болонда уҫә, декоратив сәскә итеп ҡулланылғаны ла бар); ҡойма дауыл уты, дегет сәскәһе. □ Качим постенный (лат. Gypsophila muralis).
ДҮМЕРСӘК (дүмерсәге) и. диал. ҡар. түмәр 1.
ДҮМҺӘ и. диал. ҡар. түңгәк. ■ Думһә-ләрҙе һыуға тәгәрәтеп бөтөрөгөҙ ҙә уҙегеҙ боҙҙан боҙға һикереп ҡасығыҙ, — ти әбей. Әкиәттән. Сәйфелмөлөк байрам көнө етеуен көтә, көнө еткәс, кисен бөтә думһәләрҙе һыуға төшөрөп, боҙҙан боҙға һикереп ҡаса. Әкиәттән.
ДҮМҺӘЙ (Р: возвышенность; И.: elevation; hill; T.: yükseklik) и. диал.
Ҡалҡыу ер, уба. □ Возвышенность. ■ Арыҫлан .. думһәйгә, ҡуйы улән баҫҡан тубәһендә саҡ-саҡ куренеп торған тораташтарға ҡыҙыҡһынып ҡараны, нимәнелер иҫенә төшөрөргә тырышты. Ғ. Ибраһимов.
ДҮМӘЛӘС (Р: возвышенность; И.: elevation; T.: yükseklik) и. диал.
Түбә, ҡалҡыу. □ Возвышенность, вершина, макушка. Думәләс башы. Думәләс аръяғы.
ДҮН [фарс. ср] (Р: нижняя сторона; И.: reverse side; T.: alt) u.
1. иҫк. Аҫҡы яҡ, кире яҡ. □ Нижняя сторона, обратная сторона.
2. Түбәнлек, бысраҡлыҡ. □ Низость, мерзость. Донъяуи дун. • Үнәре ургә тарта, арт һаны дунгә тарта. Мәҡәл.
ДҮНДЕРЕҮ (дүндер ) (Р: довести до какого-л. состояния; И.: lead (bring) to some condition; T: döndürmek) ҡ.
1. Ниндәйҙер бер хәлгә килтереп төшөрөү, нимәгәлер килтереү. □ Довести до какого-л. состояния. ■ Бер-ике минут эсендә Майтап инәйҙең зары мине ҡырҡҡа дундерҙе. М. Кәрим.
2. Билдәле бер ниәттән, фекерҙән баш тарттырыу; кире ҡайтартыу; ҡайтауыллатыу. □ Разубеждать; отговаривать. Дундереп баш эйҙертеу. ■ Бәлки, теге кешеләр менән һөйләшеп, насар уйҙарынан кире дундерер. Ул бит һәнәктең атайымдан ҡомартҡы булып ҡалыуын белә. Н. Мусин. [Ныязғол — Тимерғәлегә:] Ни саҡлыға төшһә лә, Үмәрҙе кире дундереп, ҡыҙҙы һалдырып алырға кәрәк. Һ. Дәүләтшина.
♦ Йөҙ дүндереү нимәнәндер ситләшеү, ваз кисеү. □ Отрекаться, отказываться. Халыҡ унан йөҙ дундерҙе.
ДҮНЕҮ (дүн-) (Р: дойти до какого-л. состояния; И.: reach a condition; T.: dönmek) ҡ.
1. Ниндәйҙер хәлгә ҡалыу, нимәгәлер юлығыу. □ Дойти до какого-л. состояния. Берәй хәлгә дунеу.
2. Ниәт, фекерҙән баш тартыу, кире ҡайтыу; ҡайтауыллау. □ Отказываться, отрекаться от своего решения, намерения; разубеждаться. ■ Һәнәр вә фирасәттәр кире дунеп... М. Өмөтбаев. Көсһөҙ — куҫәк, рухһыҙ ҡорал ала, бынан дунеп, кире ҡайтырлыҡ. X. Назар. Таҙ был юлы ла уғын тарпанға тоҫҡаған, шулай уҙе был юлы атыу уйынан дунгән. Әкиәттән.
ДҮНӘЖЕН [монг.] (Р: кобыла по четвёртому году; И.: three-four year-old mare; T.: üç-dört yaşlık kısrak) и.
Өс менән дүрт йәш араһындағы бейә малы. □ Кобыла по четвёртому году. ■ Иртән уны [Һабрауҙы] йонсоу алашаһы урынына уйнаҡлап торған сысҡан һыртлы ҡола дунәженгә атландырып, ҡуржынына аҙыҡ
455