Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том III. 458 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ДҮРТКЕЛ
кешенән торған 15 команда, шулай уҡ ике төркөмдә, мәктәп командалары турнирында уйнай. «Йәшлек», 10 ғинуар 2009.
ДҮРТКЕЛ I (Р.: квадратный; И.: square; T.: kareli) с.
Дүрт яғы бер тигеҙ. □ Квадратный. Тип-тигеҙ дурткел шаҡмаҡ. Дурткел ҡулъяулыҡ. ■ [Кояш] йорттоң ерҙән әҙ генә юғары торған дурткел тәҙрәһен алтын көҙгө кеуек иттереп курһәтә ине. Ғ. Хәйри. Ҙур дурткел бина тубәһенең уртаһынан алтын менән кәпләнгән ярымшар шәкелендәге һырлы көмбәҙ ҡалҡып тора. Ә. Хәкимов. Ҡыр телефонының дурткел яҫы әрйәһе өҫтөндә ятҡан ҡара трубкаға ул [Казарян] байтаҡ ҡарап торҙо. М. Кәрим.
ДҮРТКЕЛ II (Р.: квадрат; И.: square; T.: kare, dördül) и. мат.
Дүрт яғы бер тигеҙ геометрик фигура; квадрат. □ Квадрат. ■ [Яҙмыш] түңәрәкме, дурткелме, усаҡ кеуек уртселме? Г. Ҡотоева. Ниңә шаҡмаҡ йорт тиҙәр һуң?Беренсенән, ул панелдән һалынған, уҙенән-уҙе дурткелдәргә буленеп тора. Д. Бүләков.
ДҮРТКЕЛЛӘҮ (дүрткеллә-) (Р: делать квадратным; И.: make square; T.: kare şeklinde yapmak) ҡ.
Дүрткел итеү. □ Делать квадратным. Дурткелләп бысыу. ■ Баш-баштары ярҙағы таш бураларға терәлгән буй урҙалар дурткелләп бысылған арҡыры урҙалар менән арҡыс-торҡос тоташтырылған. Н. Мусин. [Сергенең] өҫ яғы ситсанан дурткелләп биҙәлгән. Ғ. Ибраһимов.
ДҮРТКҮҘ (Р: кличка собаки; И.: a dog’s name; T.: köpeğin adı) и.
1. (баш хәреф менән) миф. Ен-пәрейҙе, үлемде ҡурҡыта торған эт ҡушаматы. □ Кличка собаки. ■ Дурткуҙ менән һунарға йөрөйөм мин. Хәуеф-хәтәр Дурткуҙем булған ергә килмәй ул. Экспедиция материалдарынан.
2. кусм. Күҙлекле кеше. □ Очкарик. ■ Кейәуҙе балдыҙҙары дурткуҙ тип йөрөтәләр ине.
ДҮРТҠЫР (Р: четырёхгранник; И.: tetrahedron; T.: dörtyüzlü) и. мат.
Дүрт яҡлы фигура. □ Четырёхгранник. Дуртҡыр һыҙыу. Дуртҡыр стакан.
ДҮРТЛЕ I (Р: четыре; И.: four; T.: dört) и.
1. 4 һанының исеме. □ Четыре. Дүртле һанын яҙып ҡуйыу.
2. Белемгә биш баллы системанан сығып баһа биргәндәге «яҡшы» билдәһе. □ Четыре, четвёрка. Бөгөн дуртле алыу. ■ Дусям дуртле алып ҡайтҡан көндө ғәрлегенән илай хатта — уға бишле генә булһын. Ш. Бикҡол. Биш йыл буйына ул [Басариев] бер генә имтихандан дуртле алды. Р. Солтангәрәев.
ДҮРТЛЕ II (Р: четвёртый; И.: the fourth; T.: dörtlü) улсәу һ.
Ҡулланыу әйберҙәренең размерын, һанын, ҙурлыҡ үлсәмен белдергән һан. □ Четвёртый; четырёх-. Дуртле шәм. Дуртле галош. ■ Ике шпаллы — майор, өслө — подполковник, дуртлеһе полковник була ла баһа! Я. Хамматов.
ДҮРТЛЕК (Р: достойный оценки «четвёрка»; И.: a four; T.: dört) с.
Дүрт билдәһенә торошло (яуап). □ Достойный оценки «четвёрка». Яуабың дурт-лек. ■ Профессор уҙенең хәтере ҡалыуын һиҙҙермәне, мәгәр артығын да ҡуйманы, [Ба-сариевҡа] тағы һорауҙар бирҙе лә: «Төплө дуртлек беләһең, был насар тугел», — тине. Р. Солтангәрәев.
ДҮРТЛӘП сама һ. ҡар. дүрт. прибл. число от дүрт.
ДҮРТЛӘТӘ (Р: в четыре раза; И.: four times; T: dört defasına) р.
Дүрт тапҡырға. □ В четыре раза. Дурт-ләтә арттырыу. ■ Шәрифә апайым йәшәгән биш ҡатлы йорттоң бейеклеге яҡынса 13— 14 метр, ти, тимәк, һәйкәл шунан дуртләтә бейегерәк! Г. Яҡупова.
ДҮРТМӨЙӨШ (Р: четырёхугольник; И.: quadrangle; square; T.: dörtköşe) и.
1. Дүрт мөйөшлө геометрик фигура. □ Четырёхугольник. Дуртмөйөш һыҙыу. Дуртмөйөш төҙөу. ■ Бура .. ике ҡатлы, икенсенән, ҡыйығы өсмөйөшләнеп тугел, ауышыр яҡ
458
кешенән торған 15 команда, шулай уҡ ике төркөмдә, мәктәп командалары турнирында уйнай. «Йәшлек», 10 ғинуар 2009.
ДҮРТКЕЛ I (Р.: квадратный; И.: square; T.: kareli) с.
Дүрт яғы бер тигеҙ. □ Квадратный. Тип-тигеҙ дурткел шаҡмаҡ. Дурткел ҡулъяулыҡ. ■ [Кояш] йорттоң ерҙән әҙ генә юғары торған дурткел тәҙрәһен алтын көҙгө кеуек иттереп курһәтә ине. Ғ. Хәйри. Ҙур дурткел бина тубәһенең уртаһынан алтын менән кәпләнгән ярымшар шәкелендәге һырлы көмбәҙ ҡалҡып тора. Ә. Хәкимов. Ҡыр телефонының дурткел яҫы әрйәһе өҫтөндә ятҡан ҡара трубкаға ул [Казарян] байтаҡ ҡарап торҙо. М. Кәрим.
ДҮРТКЕЛ II (Р.: квадрат; И.: square; T.: kare, dördül) и. мат.
Дүрт яғы бер тигеҙ геометрик фигура; квадрат. □ Квадрат. ■ [Яҙмыш] түңәрәкме, дурткелме, усаҡ кеуек уртселме? Г. Ҡотоева. Ниңә шаҡмаҡ йорт тиҙәр һуң?Беренсенән, ул панелдән һалынған, уҙенән-уҙе дурткелдәргә буленеп тора. Д. Бүләков.
ДҮРТКЕЛЛӘҮ (дүрткеллә-) (Р: делать квадратным; И.: make square; T.: kare şeklinde yapmak) ҡ.
Дүрткел итеү. □ Делать квадратным. Дурткелләп бысыу. ■ Баш-баштары ярҙағы таш бураларға терәлгән буй урҙалар дурткелләп бысылған арҡыры урҙалар менән арҡыс-торҡос тоташтырылған. Н. Мусин. [Сергенең] өҫ яғы ситсанан дурткелләп биҙәлгән. Ғ. Ибраһимов.
ДҮРТКҮҘ (Р: кличка собаки; И.: a dog’s name; T.: köpeğin adı) и.
1. (баш хәреф менән) миф. Ен-пәрейҙе, үлемде ҡурҡыта торған эт ҡушаматы. □ Кличка собаки. ■ Дурткуҙ менән һунарға йөрөйөм мин. Хәуеф-хәтәр Дурткуҙем булған ергә килмәй ул. Экспедиция материалдарынан.
2. кусм. Күҙлекле кеше. □ Очкарик. ■ Кейәуҙе балдыҙҙары дурткуҙ тип йөрөтәләр ине.
ДҮРТҠЫР (Р: четырёхгранник; И.: tetrahedron; T.: dörtyüzlü) и. мат.
Дүрт яҡлы фигура. □ Четырёхгранник. Дуртҡыр һыҙыу. Дуртҡыр стакан.
ДҮРТЛЕ I (Р: четыре; И.: four; T.: dört) и.
1. 4 һанының исеме. □ Четыре. Дүртле һанын яҙып ҡуйыу.
2. Белемгә биш баллы системанан сығып баһа биргәндәге «яҡшы» билдәһе. □ Четыре, четвёрка. Бөгөн дуртле алыу. ■ Дусям дуртле алып ҡайтҡан көндө ғәрлегенән илай хатта — уға бишле генә булһын. Ш. Бикҡол. Биш йыл буйына ул [Басариев] бер генә имтихандан дуртле алды. Р. Солтангәрәев.
ДҮРТЛЕ II (Р: четвёртый; И.: the fourth; T.: dörtlü) улсәу һ.
Ҡулланыу әйберҙәренең размерын, һанын, ҙурлыҡ үлсәмен белдергән һан. □ Четвёртый; четырёх-. Дуртле шәм. Дуртле галош. ■ Ике шпаллы — майор, өслө — подполковник, дуртлеһе полковник була ла баһа! Я. Хамматов.
ДҮРТЛЕК (Р: достойный оценки «четвёрка»; И.: a four; T.: dört) с.
Дүрт билдәһенә торошло (яуап). □ Достойный оценки «четвёрка». Яуабың дурт-лек. ■ Профессор уҙенең хәтере ҡалыуын һиҙҙермәне, мәгәр артығын да ҡуйманы, [Ба-сариевҡа] тағы һорауҙар бирҙе лә: «Төплө дуртлек беләһең, был насар тугел», — тине. Р. Солтангәрәев.
ДҮРТЛӘП сама һ. ҡар. дүрт. прибл. число от дүрт.
ДҮРТЛӘТӘ (Р: в четыре раза; И.: four times; T: dört defasına) р.
Дүрт тапҡырға. □ В четыре раза. Дурт-ләтә арттырыу. ■ Шәрифә апайым йәшәгән биш ҡатлы йорттоң бейеклеге яҡынса 13— 14 метр, ти, тимәк, һәйкәл шунан дуртләтә бейегерәк! Г. Яҡупова.
ДҮРТМӨЙӨШ (Р: четырёхугольник; И.: quadrangle; square; T.: dörtköşe) и.
1. Дүрт мөйөшлө геометрик фигура. □ Четырёхугольник. Дуртмөйөш һыҙыу. Дуртмөйөш төҙөу. ■ Бура .. ике ҡатлы, икенсенән, ҡыйығы өсмөйөшләнеп тугел, ауышыр яҡ
458