Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том III. 480 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ŞA
аңҡытҡан уләндәрҙе уларҙың ғумерҙә лә кургәне юҡ икән. «Алдар менән Зөһрә».
ҘА II терк. ҡар. да II. М Уның яңғыҙ көн иткәнен куреп, башҡа башҡорттар ҙа тирмә ҡороп, шул тирәгә килеп ултырғандар. «Ҡуҙыйкүрпәс». Ә хәҙергә яҡындағы берәй йәйләугә атыңды бор ҙа уҙеңде куҙ-ҡаш менән көтөп торған ырыуҙаштарыңды кур. «Алдар менән Зөһрә».
ҘА БАҺА киҫ. ҡар. баһа II. Атлай ҙа баһа. Юғалған тай ҙа баһа.
ҘАБАҺА киҫ. ҡар. баһа II. Тартмай ҙабаһа. S «Был беҙҙең яҡ көйөнә оҡшай ҙабаһа, — тип уйлаған был, — рәхәтләнеп тыңлайым әле». Аты менән тәҙрә янына килгән дә тыңлай башлаған. Риүәйәттән. Юҡҡа ҡайғыраһың, — тигән ҡарт. — һинең байлығың бик ҙур ҙабаһа. Әкиәттән.
ҘАБУТ БАҘАРЫ (Р.: понедельник; И.: Monday; T.: Pazartesi) и. диал.
Дүшәмбе. □ Понедельник. Ҙабут баҙарында юлға сыҡтыҡ.
ҘАЙҒ [ғәр. (Р- исчезнувший; И.: lost; T.: zayi) с. иҫк. кит.
Юғалған, юҡ булған; юҡ. □ Исчезнувший, потерянный.
ҘАЙҒ БУЛЫУ (ҙайғ бул-) (Р: исчезать; И.: disappear; T.: zayi olmak) ҡ. иҫк. кит.
Юғалыу. □ Исчезнуть, потеряться, прекратиться. // Потеря, утрата, гибель. Шәжәрәнең ҙайғ булыу ихтималлығы. Ҡайҙалыр китеп ҙайғ булыу. Иҫке йортта ҡалып ҙайғ булыу. Н Был яҙыуҙар барсаһы Аксаков ҡулында ҙайғ булып, Неплюев ни ҡәҙәр эҙләһә лә, таба алманы. М. Һаҙыев.
ҘАЙҒ ИТЕҮ (ҙайғ ит-) (Р: терять; И.: lose; T.: zayi etmek) ҡ.
Юғалтыу, әрәм итеү. □ Терять, губить. Һаҡламай ҙайғ итеу. Ҡомартҡыны ҙайғ итеу.
ҘАЙҒ ҠЫЛЫУ (ҙайғ ҡыл-) ҡ. ҡар. ҙайғ итеү.
ҘАЛӘЛӘТ [ғәр. (Р: заблуждение; И.: delusion; T: yanılgı) и. иҫк.
Аҙғынлыҡ, яңылышлыҡ; аҙашыу, тура юлдан тайпылыу. □ Заблуждение, ошибка,
отклонение от истинного пути; развратность распутство, гибель. Ҙаләләттә булыу. Нәфсеһен ҡыуып ҙаләләткә китеу.
ҘАММА [ғәр. (Р: надстрочный знак; И.: diacritic sign; T: üst simge işareti) u.
Ғәрәп яҙыуының [у] өнөн белдереп, хәреф өҫтөнә ҡуйылған өтөр рәүешендәге билдәһе. □ Надстрочный знак «дамма» в арабском письме, похожий на запятую, обозначающий звук [у].
ҘАР и. диал. ҡар. зар. Ҙар менән ғумер иттек.
ҘАРАБА [ғәр. (Р: удар; И.: blow; T: darbe) и. иҫк.
Бәреү, һуғыу, туҡмау. □ Удар, битьё, из-бивание. Ҙарабаға ҡаршы тороу. Ҙарабаға эләгеу. Ҡаршы яҡ ғәскәрҙең ҡаты ҙарабаһына туҙмәй артҡа сигенеу.
ҘЕГЕТ и. диал. ҡар. дегет. Ҙегет менән кәсеп итеу. ■ Ҙегет яға торғандар ине. Экспедиция материалдарынан.
ҘИЛЛӘТ и. ҡар. зилләт. Ҙилләткә ҡалыу. Ҙилләткә төшөу. ■ Дәртһеҙҙәрҙең эше юҡ һиммәт менән, һиммәтленең ҡулы ҡыҫҡа ҡилләт (юҡлыҡ) менән, халыҡтың ҡарашында хур куренеп ғумере утер бисараның ҙил-ләт менән. М. Аҡмулла.
ҘИМ и. диал. ҡар. шыя. Йылғанан ҙим аға.
ҘИҢКЕҮ (ҙиңке-) ҡ. диал. ҡар. шаңҡыу, ҡаңғырыу. Баш ҙиңкеу. Тауыштан ҙиңкеп китеу. Ҙиңкеп ҡалыу.
ҘӨБӘ и. диал. ҡар. һебә. Малдың ҙөбәһе. Ҙөбә ите. Ҙөбә тирәһен ҡырҡып алыу .
ҘУАҘАҠ I (ҙуаҙағы) (Р: дрофа; И.: great bustard; T: büyük toykuşu) и. зоол. диал.
Туғаҙаҡ. □ Дрофа. / Дрофиный (лат. Otis tarda).
ҘУАҘАҠ II (Р: одинокий; И.: single; T: yalnız) с. диал.
1. Яңғыҙ, себешһеҙ (ҡоштар тураһында). □ Одинокий, без птенцов (о птицах). Ҙу аҙаҡ ҡына бер ҡош. Ҙу аҙаҡ ҡаҙ.
2. Япа-яңғыҙ (кеше). □ Совершенно одинокий (о человеке). Ҙу аҙаҡ әбей. Ҙу аҙаҡ булып ҡалыу. Ҙуаҙаҡ ҡына көн итеу.
480
аңҡытҡан уләндәрҙе уларҙың ғумерҙә лә кургәне юҡ икән. «Алдар менән Зөһрә».
ҘА II терк. ҡар. да II. М Уның яңғыҙ көн иткәнен куреп, башҡа башҡорттар ҙа тирмә ҡороп, шул тирәгә килеп ултырғандар. «Ҡуҙыйкүрпәс». Ә хәҙергә яҡындағы берәй йәйләугә атыңды бор ҙа уҙеңде куҙ-ҡаш менән көтөп торған ырыуҙаштарыңды кур. «Алдар менән Зөһрә».
ҘА БАҺА киҫ. ҡар. баһа II. Атлай ҙа баһа. Юғалған тай ҙа баһа.
ҘАБАҺА киҫ. ҡар. баһа II. Тартмай ҙабаһа. S «Был беҙҙең яҡ көйөнә оҡшай ҙабаһа, — тип уйлаған был, — рәхәтләнеп тыңлайым әле». Аты менән тәҙрә янына килгән дә тыңлай башлаған. Риүәйәттән. Юҡҡа ҡайғыраһың, — тигән ҡарт. — һинең байлығың бик ҙур ҙабаһа. Әкиәттән.
ҘАБУТ БАҘАРЫ (Р.: понедельник; И.: Monday; T.: Pazartesi) и. диал.
Дүшәмбе. □ Понедельник. Ҙабут баҙарында юлға сыҡтыҡ.
ҘАЙҒ [ғәр. (Р- исчезнувший; И.: lost; T.: zayi) с. иҫк. кит.
Юғалған, юҡ булған; юҡ. □ Исчезнувший, потерянный.
ҘАЙҒ БУЛЫУ (ҙайғ бул-) (Р: исчезать; И.: disappear; T.: zayi olmak) ҡ. иҫк. кит.
Юғалыу. □ Исчезнуть, потеряться, прекратиться. // Потеря, утрата, гибель. Шәжәрәнең ҙайғ булыу ихтималлығы. Ҡайҙалыр китеп ҙайғ булыу. Иҫке йортта ҡалып ҙайғ булыу. Н Был яҙыуҙар барсаһы Аксаков ҡулында ҙайғ булып, Неплюев ни ҡәҙәр эҙләһә лә, таба алманы. М. Һаҙыев.
ҘАЙҒ ИТЕҮ (ҙайғ ит-) (Р: терять; И.: lose; T.: zayi etmek) ҡ.
Юғалтыу, әрәм итеү. □ Терять, губить. Һаҡламай ҙайғ итеу. Ҡомартҡыны ҙайғ итеу.
ҘАЙҒ ҠЫЛЫУ (ҙайғ ҡыл-) ҡ. ҡар. ҙайғ итеү.
ҘАЛӘЛӘТ [ғәр. (Р: заблуждение; И.: delusion; T: yanılgı) и. иҫк.
Аҙғынлыҡ, яңылышлыҡ; аҙашыу, тура юлдан тайпылыу. □ Заблуждение, ошибка,
отклонение от истинного пути; развратность распутство, гибель. Ҙаләләттә булыу. Нәфсеһен ҡыуып ҙаләләткә китеу.
ҘАММА [ғәр. (Р: надстрочный знак; И.: diacritic sign; T: üst simge işareti) u.
Ғәрәп яҙыуының [у] өнөн белдереп, хәреф өҫтөнә ҡуйылған өтөр рәүешендәге билдәһе. □ Надстрочный знак «дамма» в арабском письме, похожий на запятую, обозначающий звук [у].
ҘАР и. диал. ҡар. зар. Ҙар менән ғумер иттек.
ҘАРАБА [ғәр. (Р: удар; И.: blow; T: darbe) и. иҫк.
Бәреү, һуғыу, туҡмау. □ Удар, битьё, из-бивание. Ҙарабаға ҡаршы тороу. Ҙарабаға эләгеу. Ҡаршы яҡ ғәскәрҙең ҡаты ҙарабаһына туҙмәй артҡа сигенеу.
ҘЕГЕТ и. диал. ҡар. дегет. Ҙегет менән кәсеп итеу. ■ Ҙегет яға торғандар ине. Экспедиция материалдарынан.
ҘИЛЛӘТ и. ҡар. зилләт. Ҙилләткә ҡалыу. Ҙилләткә төшөу. ■ Дәртһеҙҙәрҙең эше юҡ һиммәт менән, һиммәтленең ҡулы ҡыҫҡа ҡилләт (юҡлыҡ) менән, халыҡтың ҡарашында хур куренеп ғумере утер бисараның ҙил-ләт менән. М. Аҡмулла.
ҘИМ и. диал. ҡар. шыя. Йылғанан ҙим аға.
ҘИҢКЕҮ (ҙиңке-) ҡ. диал. ҡар. шаңҡыу, ҡаңғырыу. Баш ҙиңкеу. Тауыштан ҙиңкеп китеу. Ҙиңкеп ҡалыу.
ҘӨБӘ и. диал. ҡар. һебә. Малдың ҙөбәһе. Ҙөбә ите. Ҙөбә тирәһен ҡырҡып алыу .
ҘУАҘАҠ I (ҙуаҙағы) (Р: дрофа; И.: great bustard; T: büyük toykuşu) и. зоол. диал.
Туғаҙаҡ. □ Дрофа. / Дрофиный (лат. Otis tarda).
ҘУАҘАҠ II (Р: одинокий; И.: single; T: yalnız) с. диал.
1. Яңғыҙ, себешһеҙ (ҡоштар тураһында). □ Одинокий, без птенцов (о птицах). Ҙу аҙаҡ ҡына бер ҡош. Ҙу аҙаҡ ҡаҙ.
2. Япа-яңғыҙ (кеше). □ Совершенно одинокий (о человеке). Ҙу аҙаҡ әбей. Ҙу аҙаҡ булып ҡалыу. Ҙуаҙаҡ ҡына көн итеу.
480