Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том III. 513 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЕЛКЕНЕҮ
ҡаршы алыр. «Ҡуңыр буға». • Һыйырҙың һөтө еленендә, елендән алда телендә. Әйтем.
Е Л ЕН Д ӘҮ (елендә-) ҡ. диал.
1. ҡар. еленләү.
2. ҡар. шытыу. Елендәгән картуф. Орлоҡ елендәуе.
ЕЛЕНЕК (Р.: молочная (о корове)’, И.: having a large udder, T.: büyük memeli) с. һойл.
Ҙур еленле, һөтлө (һыйырға ҡарата). □ Молочная (о корове).
ЕЛЕН ЕТКЕРЕҮ (елен еткер-) (Р.: набирать вымя; И.: increase (about udder); T.: buzağılamak) ҡ.
Мал быҙауларға, ҡолонларға, бәрәсләргә етешеү. □ Набирать вымя (о корове перед отёлом, об овце перед окотом). ■ Бөгөн-иртән бәрәсләргә тора ике һарыҡ елен тирттереп. М. Тажи. [Һауынсылар]елен тултырған һыйырҙарҙы һаҡлар өсөн, алмашлап дежур итә. Ә. Гәрәев.
ЕЛЕНЛЕ (Р: имеющая вымя; И.: having udder; T.: memeli) c.
Елене бар, елене булған. □ Имеющая вымя, с выменем. Ҙур еленле һыйыр. Еленле кәзә. Ҡаты еленле.
ЕЛЕНЛӘҮ (еленлә-) (Р: набирать вымя; И.: enlarge (of udder); T: buzağılamak) ҡ.
Быуаҙ малдың (быҙаулау, ҡолонлау, бәрәс-ләу һ. б. алдынан) һөт биҙҙәре эшләй башлау, елене тулышыу. □ Набирать вымя (о корове перед отёлом, об овце перед окотом). Оҙаҡһыҙ еленләмәу. Беренсегә еленләу. Тана еленләп йөрөй. Бейә еленләгән. ■ [Ғәйниямал — Ҡа-рағөлөмбәткә:] Анау торған ҡара танаң еленләгән, эсендә быҙауы булһа, мин дә ауырлы булырмын. «Бабсаҡ менән Күсәк».
ЕЛЕН ТИРТТЕРЕҮ (елен тирттер-) ҡ. ҡар. елен еткереү.
ЕЛЕН ТӨБӨ (Р: основа вымени и остаток молока; И.: udder’s bottom; T: meme dibi) и.
Елендең иң төпкө өлөшө һәм шул өлөштәге һөт. □ Основа вымени и остаток молока (в вымени). Елен төбөндә һөттөң ҡуйыһы ҡала. ■ Елен төбөн генә тамыҙып, тирләп-бешеп сәй эс[ә]. Р. Низамов.
ЕЛЕН ТӨШӨРӨҮ (елен төшөр-) ҡ. ҡар. елен еткереү.
ЕЛЕҮ (ел-) [боронғо төрки йел-} (Р: нестись; И.: rush along; T: çok hızlı gitmek) ҡ.
Бик ҙур тиҙлек менән хәрәкәт итеү.
□ Нестись, мчаться, скакать. Урам буйлап елеу. Елдәй елеу. Атта елеу. Елеп утеу.
■ Еткән егеткә ни кәрәк? Менеп елер өсөн ат кәрәк. Ҡобайырҙан.
ЕЛЕШЕҮ (елеш-) ҡ. урт. ҡар. елеү. взаимн. от елеү. • Алтмыштағы Алпамыша менән алышыр, етмештәге йылҡы менән елешер. Мәҡәл.
ЕЛКЕНДЕРЕҮ (елкендер-) (Р: воодушевлять; И.: inspire; T.: coşturmak) ҡ.
Дәрт биреп, ашҡындырыу. □ Воодушевлять, вдохновлять. Куңелде елкендереу. И Көнсығыштан иҫеусе яҙғы ел һағындырған таныш еҫтәр менән куңелде елкендерә. Б. Рафиҡов.
ЕЛКЕНЕҮ (елкен-) (Р: махать крыльями; И.: flap; T.: kanat çırpmak) ҡ.
1. Ҡанат ҡағып үргә ынтылыу; елпенеү, талпыныу. □ Махать крыльями (о птице). ■ Һайыҫҡан ҡурҡышынан ҡапыл елкенеп, ситкә осто. Я. Хамматов. Елгәндә саң уйнатҡан, сапһа, ҡоштай елкенеп, артынан дауыл уйнатҡан алма сыбар ат менеп, атамды һөйөп ҡасҡанһың. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
2. Ел ыңғайына тирбәлеү; елберләү.
□ Колыхаться, колебаться, качаться (на ветру). Елгә елкенеу. Башаҡтар елкенеуе.
3. кусм. Нимәлер эшләргә дәртләнеп, ашҡынып китеү, ынтылыу. □ Рваться; порываться, стремиться что-то сделать, совершить. // Рвение. Елкенеп эшләу. Елкенеп ҡайтыу. М Ҡолйерән [am] яулыҡ еҫенән эйәһенең иҫәнлеген һиҙеп, елкенеп китә. Әкиәттән. Етембайҙың ете улы елкенеп килә башланы, ти. Ҡобайырҙан.
4. кусм. Хискә, дәрткә тулышып ярһыу; ашҡыныу. □ Быть охваченным сильным чувством; манить; волноваться. // Волнение. Йөрәк елкенә. Куңел елкенә. Елкенеп тороу.
■ Беренсе сеуәтә ук тамырҙарға йугерҙе.
17-1.0116.12
513
ҡаршы алыр. «Ҡуңыр буға». • Һыйырҙың һөтө еленендә, елендән алда телендә. Әйтем.
Е Л ЕН Д ӘҮ (елендә-) ҡ. диал.
1. ҡар. еленләү.
2. ҡар. шытыу. Елендәгән картуф. Орлоҡ елендәуе.
ЕЛЕНЕК (Р.: молочная (о корове)’, И.: having a large udder, T.: büyük memeli) с. һойл.
Ҙур еленле, һөтлө (һыйырға ҡарата). □ Молочная (о корове).
ЕЛЕН ЕТКЕРЕҮ (елен еткер-) (Р.: набирать вымя; И.: increase (about udder); T.: buzağılamak) ҡ.
Мал быҙауларға, ҡолонларға, бәрәсләргә етешеү. □ Набирать вымя (о корове перед отёлом, об овце перед окотом). ■ Бөгөн-иртән бәрәсләргә тора ике һарыҡ елен тирттереп. М. Тажи. [Һауынсылар]елен тултырған һыйырҙарҙы һаҡлар өсөн, алмашлап дежур итә. Ә. Гәрәев.
ЕЛЕНЛЕ (Р: имеющая вымя; И.: having udder; T.: memeli) c.
Елене бар, елене булған. □ Имеющая вымя, с выменем. Ҙур еленле һыйыр. Еленле кәзә. Ҡаты еленле.
ЕЛЕНЛӘҮ (еленлә-) (Р: набирать вымя; И.: enlarge (of udder); T: buzağılamak) ҡ.
Быуаҙ малдың (быҙаулау, ҡолонлау, бәрәс-ләу һ. б. алдынан) һөт биҙҙәре эшләй башлау, елене тулышыу. □ Набирать вымя (о корове перед отёлом, об овце перед окотом). Оҙаҡһыҙ еленләмәу. Беренсегә еленләу. Тана еленләп йөрөй. Бейә еленләгән. ■ [Ғәйниямал — Ҡа-рағөлөмбәткә:] Анау торған ҡара танаң еленләгән, эсендә быҙауы булһа, мин дә ауырлы булырмын. «Бабсаҡ менән Күсәк».
ЕЛЕН ТИРТТЕРЕҮ (елен тирттер-) ҡ. ҡар. елен еткереү.
ЕЛЕН ТӨБӨ (Р: основа вымени и остаток молока; И.: udder’s bottom; T: meme dibi) и.
Елендең иң төпкө өлөшө һәм шул өлөштәге һөт. □ Основа вымени и остаток молока (в вымени). Елен төбөндә һөттөң ҡуйыһы ҡала. ■ Елен төбөн генә тамыҙып, тирләп-бешеп сәй эс[ә]. Р. Низамов.
ЕЛЕН ТӨШӨРӨҮ (елен төшөр-) ҡ. ҡар. елен еткереү.
ЕЛЕҮ (ел-) [боронғо төрки йел-} (Р: нестись; И.: rush along; T: çok hızlı gitmek) ҡ.
Бик ҙур тиҙлек менән хәрәкәт итеү.
□ Нестись, мчаться, скакать. Урам буйлап елеу. Елдәй елеу. Атта елеу. Елеп утеу.
■ Еткән егеткә ни кәрәк? Менеп елер өсөн ат кәрәк. Ҡобайырҙан.
ЕЛЕШЕҮ (елеш-) ҡ. урт. ҡар. елеү. взаимн. от елеү. • Алтмыштағы Алпамыша менән алышыр, етмештәге йылҡы менән елешер. Мәҡәл.
ЕЛКЕНДЕРЕҮ (елкендер-) (Р: воодушевлять; И.: inspire; T.: coşturmak) ҡ.
Дәрт биреп, ашҡындырыу. □ Воодушевлять, вдохновлять. Куңелде елкендереу. И Көнсығыштан иҫеусе яҙғы ел һағындырған таныш еҫтәр менән куңелде елкендерә. Б. Рафиҡов.
ЕЛКЕНЕҮ (елкен-) (Р: махать крыльями; И.: flap; T.: kanat çırpmak) ҡ.
1. Ҡанат ҡағып үргә ынтылыу; елпенеү, талпыныу. □ Махать крыльями (о птице). ■ Һайыҫҡан ҡурҡышынан ҡапыл елкенеп, ситкә осто. Я. Хамматов. Елгәндә саң уйнатҡан, сапһа, ҡоштай елкенеп, артынан дауыл уйнатҡан алма сыбар ат менеп, атамды һөйөп ҡасҡанһың. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
2. Ел ыңғайына тирбәлеү; елберләү.
□ Колыхаться, колебаться, качаться (на ветру). Елгә елкенеу. Башаҡтар елкенеуе.
3. кусм. Нимәлер эшләргә дәртләнеп, ашҡынып китеү, ынтылыу. □ Рваться; порываться, стремиться что-то сделать, совершить. // Рвение. Елкенеп эшләу. Елкенеп ҡайтыу. М Ҡолйерән [am] яулыҡ еҫенән эйәһенең иҫәнлеген һиҙеп, елкенеп китә. Әкиәттән. Етембайҙың ете улы елкенеп килә башланы, ти. Ҡобайырҙан.
4. кусм. Хискә, дәрткә тулышып ярһыу; ашҡыныу. □ Быть охваченным сильным чувством; манить; волноваться. // Волнение. Йөрәк елкенә. Куңел елкенә. Елкенеп тороу.
■ Беренсе сеуәтә ук тамырҙарға йугерҙе.
17-1.0116.12
513