Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том III. 527 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ЕМЕЛДӘҮ
Гел бер төрлө йәки дауамлы күңелһеҙ нәмәнән йонсоу; ялҡыу □ Измучиться, изнуряться, уставать, изводиться. // Утомление. Билдәһеҙлектән еләу. Көтөп еләү. Дауаханала ятып еләу. ■ Еҫле гөл еҫле булһа ла, еҫен еҫкәп еләнем. Халыҡ йырынан.
ЕЛӘҮ II (елә-) ҡ. диал. ҡар. елегеү 1, 3. Буре еләп йөрөй. Эт еләп, урман яғына сапты.
ЕЛ-ЯМҒЫР (Р.: непогода; И.: bad weather; T.: yel ve yağmur) и. йыйн.
Ел һәм ямғыр. □ Непогода, ветер и дождь. Ел-ямғырға эләгеү. ■ Көҙгө бысраҡ көндәр, ел-ямғырҙар, ҡырҙар шҫпәп һибә һалҡын тамсылар. Д. Юлтый.
♦ Ел-ямғырға эләгеү (йәки ел-ямғыр тейеү) ауыр хәлгә ҡалыу, ауырлыҡ тейеү.
□ Оказаться в трудном, тяжёлом положении. ■ [Хафиз ҡарт:] Ә мин һине утындан өҙмәм, мин барҙа һиңә ел-ямғыр теймәҫ. М. Тажи.
ЕМ [дөйөм төрки йэм\ (Р.: корм; И.: fodder, forage; T: yem) и.
1. Ҡош-ҡорт, балыҡ ашай торған һәр төрлө аҙыҡ. □ Корм (для птиц и рыб). Ем ашау. Ем биреу. Ем таратыу.
2. Малға бирелә торған иген аҙыҡ (һоло, көрпә һ. б.). □ Корм для скота (овёс, отруби и т. д.), һоло еме. Борсаҡ катыш арпа еме. ■ Колон аҙбарында бесән һалыр өсөн утлыҡ, ем һалыр өсөн һауыт булырға тейеш. Картотека фондынан.
3. Ашар аҙыҡ, ашамлыҡ. □ Еда, пища. Ем эҙләү. Ем тойоу. • Балалы ҡаҙға ем теймәй. Мәҡәл. Кыҙғанғаныц ҡыҙыл эткә ем булыр. Мәҡәл. Ере барҙың еме бар. Мәҡәл.
3. Игендең һәм башаҡлы, ҡыяҡлы үләндәрҙең орлоғо. □ Зерно, семя злаков. Ваҡ ҡына улән еме. Селбәрә эре булһа, ашлыҡ емгә туҡ булыр.
4. Ҡаты ҡабыҡлы төрлө орлоҡтоң эске өлөшө. □ Семечко; ядро, ядрышко. Кабаҡ орлоғоноң еме. Көнбағыш еме. Сәтләүек еме.
5. кусм. Иғтибарҙы йәлеп иткән йәки ғәйеп итеп һөйләргә сәбәп булған нәмә.
□ Приманка, жертва. Ем булыу.
♦ Зәррә ҡәҙәре лә (йәки бөртөк тә) ем булмау бөтөнләй аҙыҡ булмау. □ Нет ни крупинки пищи, соотв. Ни маковой росинки.
ЕМ АЛЫУ (ем ал-) (Р.: наливаться зерном; И.: corn; T.: başak bağlamak) ҡ.
Орлоҡланыу (игенгә ҡарата). □ Наливаться зерном (о хлебах). ■ Күптән арыш ем алған, алтын башаҡтар ярған. Д. Юлтый.
ЕМ БАЛЫҠ (балығы) (Р.: живец; И.: live bait; T: ak yem) и. зоол.
Ҡармаҡҡа ҡуйылған бәләкәй генә тере балыҡ, селбәрә. □ Живец. Ем балыҡ ҡуйып ҡармаҡлау.
ЕМГӘ УЛТЫРЫУ (емгә ултыр-) ҡ. ҡар. ем алыу.
ЕМДЕК I (емдеге) (Р: падаль; И.: carrion; T.: leş) и.
1. Үлеп ятҡан хайуан; үләкһә. □ Падаль, мертвечина, труп животного, дохлятина. / Трупный. Емдеккә ҡарға йыйылған. Бесәй емдеге. Емдек еҫе. ■ Батшаның бик асыуы килә, хайуандарҙы салып, емдеген далаға, йыртҡыстарға, сул бүреләренә ташларға ҡуша. Әкиәттән.
2. кусм. Бик ябыҡ, кәрһеҙ малға ҡарата әйтелә. □ Дохлятина (о хилой, тощей скотине).
ЕМДЕК II (Р: никчемный; И.: worthless; T.: yararsız) с. әрл.
Эшкинмәгән, йүнһеҙ. □ Никчемный; доходяга, хиляк. ■ Әтәлге тауы артынан барып таптым емдектәрҙе. Б. Бикбай.
ЕМДЕК АШАУСЫ (Р: стервятник; И.: vulture; T.: akbaba) и. зоол.
Ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған, бөркөттән бәләкәйерәк ҡара йыртҡыс ҡош; үләкһә бөркөтө. □ Стервятник.
ЕМЕЛДӘТЕҮ (емелдәт-) ҡ. йөкм. ҡар. емелдәү, понуд. от емелдәү. Кар өҫтөн емелдәтеү.
ЕМЕЛДӘҮ (емелдә-) (Р: мерцать; И.: twinkle; T.: ışıldamak) ҡ.
Ем-ем итеү, йылтырау. □ Мерцать, блистать, блестеть, сверкать, светиться, сиять. // Мерцание, блеск, поблёскивание, сверкание, сияние. Үләндәрҙә ысыҡ емелдәй. ■ Унда,
527
Гел бер төрлө йәки дауамлы күңелһеҙ нәмәнән йонсоу; ялҡыу □ Измучиться, изнуряться, уставать, изводиться. // Утомление. Билдәһеҙлектән еләу. Көтөп еләү. Дауаханала ятып еләу. ■ Еҫле гөл еҫле булһа ла, еҫен еҫкәп еләнем. Халыҡ йырынан.
ЕЛӘҮ II (елә-) ҡ. диал. ҡар. елегеү 1, 3. Буре еләп йөрөй. Эт еләп, урман яғына сапты.
ЕЛ-ЯМҒЫР (Р.: непогода; И.: bad weather; T.: yel ve yağmur) и. йыйн.
Ел һәм ямғыр. □ Непогода, ветер и дождь. Ел-ямғырға эләгеү. ■ Көҙгө бысраҡ көндәр, ел-ямғырҙар, ҡырҙар шҫпәп һибә һалҡын тамсылар. Д. Юлтый.
♦ Ел-ямғырға эләгеү (йәки ел-ямғыр тейеү) ауыр хәлгә ҡалыу, ауырлыҡ тейеү.
□ Оказаться в трудном, тяжёлом положении. ■ [Хафиз ҡарт:] Ә мин һине утындан өҙмәм, мин барҙа һиңә ел-ямғыр теймәҫ. М. Тажи.
ЕМ [дөйөм төрки йэм\ (Р.: корм; И.: fodder, forage; T: yem) и.
1. Ҡош-ҡорт, балыҡ ашай торған һәр төрлө аҙыҡ. □ Корм (для птиц и рыб). Ем ашау. Ем биреу. Ем таратыу.
2. Малға бирелә торған иген аҙыҡ (һоло, көрпә һ. б.). □ Корм для скота (овёс, отруби и т. д.), һоло еме. Борсаҡ катыш арпа еме. ■ Колон аҙбарында бесән һалыр өсөн утлыҡ, ем һалыр өсөн һауыт булырға тейеш. Картотека фондынан.
3. Ашар аҙыҡ, ашамлыҡ. □ Еда, пища. Ем эҙләү. Ем тойоу. • Балалы ҡаҙға ем теймәй. Мәҡәл. Кыҙғанғаныц ҡыҙыл эткә ем булыр. Мәҡәл. Ере барҙың еме бар. Мәҡәл.
3. Игендең һәм башаҡлы, ҡыяҡлы үләндәрҙең орлоғо. □ Зерно, семя злаков. Ваҡ ҡына улән еме. Селбәрә эре булһа, ашлыҡ емгә туҡ булыр.
4. Ҡаты ҡабыҡлы төрлө орлоҡтоң эске өлөшө. □ Семечко; ядро, ядрышко. Кабаҡ орлоғоноң еме. Көнбағыш еме. Сәтләүек еме.
5. кусм. Иғтибарҙы йәлеп иткән йәки ғәйеп итеп һөйләргә сәбәп булған нәмә.
□ Приманка, жертва. Ем булыу.
♦ Зәррә ҡәҙәре лә (йәки бөртөк тә) ем булмау бөтөнләй аҙыҡ булмау. □ Нет ни крупинки пищи, соотв. Ни маковой росинки.
ЕМ АЛЫУ (ем ал-) (Р.: наливаться зерном; И.: corn; T.: başak bağlamak) ҡ.
Орлоҡланыу (игенгә ҡарата). □ Наливаться зерном (о хлебах). ■ Күптән арыш ем алған, алтын башаҡтар ярған. Д. Юлтый.
ЕМ БАЛЫҠ (балығы) (Р.: живец; И.: live bait; T: ak yem) и. зоол.
Ҡармаҡҡа ҡуйылған бәләкәй генә тере балыҡ, селбәрә. □ Живец. Ем балыҡ ҡуйып ҡармаҡлау.
ЕМГӘ УЛТЫРЫУ (емгә ултыр-) ҡ. ҡар. ем алыу.
ЕМДЕК I (емдеге) (Р: падаль; И.: carrion; T.: leş) и.
1. Үлеп ятҡан хайуан; үләкһә. □ Падаль, мертвечина, труп животного, дохлятина. / Трупный. Емдеккә ҡарға йыйылған. Бесәй емдеге. Емдек еҫе. ■ Батшаның бик асыуы килә, хайуандарҙы салып, емдеген далаға, йыртҡыстарға, сул бүреләренә ташларға ҡуша. Әкиәттән.
2. кусм. Бик ябыҡ, кәрһеҙ малға ҡарата әйтелә. □ Дохлятина (о хилой, тощей скотине).
ЕМДЕК II (Р: никчемный; И.: worthless; T.: yararsız) с. әрл.
Эшкинмәгән, йүнһеҙ. □ Никчемный; доходяга, хиляк. ■ Әтәлге тауы артынан барып таптым емдектәрҙе. Б. Бикбай.
ЕМДЕК АШАУСЫ (Р: стервятник; И.: vulture; T.: akbaba) и. зоол.
Ҡарсығалар ғаиләһенә ҡараған, бөркөттән бәләкәйерәк ҡара йыртҡыс ҡош; үләкһә бөркөтө. □ Стервятник.
ЕМЕЛДӘТЕҮ (емелдәт-) ҡ. йөкм. ҡар. емелдәү, понуд. от емелдәү. Кар өҫтөн емелдәтеү.
ЕМЕЛДӘҮ (емелдә-) (Р: мерцать; И.: twinkle; T.: ışıldamak) ҡ.
Ем-ем итеү, йылтырау. □ Мерцать, блистать, блестеть, сверкать, светиться, сиять. // Мерцание, блеск, поблёскивание, сверкание, сияние. Үләндәрҙә ысыҡ емелдәй. ■ Унда,
527