Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 423 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КЕС
1. Һаҙамыҡ урын, батҡыл ер. □ Болотистое место. Керәкәгә батыу. И Еҙ йыланы һыҙғыра керәкәлә, муклектә. Халыҡ йырынан.
2. Үлән, мүк баҫҡан күл. □ Заросшее мёртвое озеро.
КЕРӘКӘЛЕК (керәкәлеге) и. диал. ҡар. һаҙлыҡ.
КЕРӘН [рус. хрен\ (Р.: хрен; И.: horse radish; T.: acırga) и. бот.
1. Әүернә сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, оҙонса яҫы япраҡлы, йыуан тамырлы баҡса үләне. □ Хрен (растение) (лат. Armoracio). Керән тамыры. Ҡыярҙы керән япрағы менән тоҙлау. Керән уҫтереу.
2. Шул үҫемлектең аш тәмләү өсөн файҙаланылған әсе тамыры. □ Хрен (корень). Ашты керән менән тәмләу. Икмәккә керән яғыу. • Бер керән ашап ике аҙна кикергән. Мәҡәл.
КЕРӘНДИЛ [рус. < нем. kringeln ‘бөгөү’] (Р: крендель; И.: pretzel; T.: simit) и.
Сөсө ҡамырҙан дүңгәләк яһап бешерелгән аҙыҡ. □ Крендель. Мәкле керәндил. Йомшаҡ керәндил. Бер кило керәндил. Керән-дилләп сәй эсеу. Ш Ә унда [ауыл пекарняһында ] бешкән керәндилдәрҙе бөтә район халҡы яратып ала, уны хатта район уҙәгенә килтереп тә һаталар. Картотека фондынан. Бөгөн уйынға сығыр булғас, егеттәр уҙ-ара өсәр-бишәр тин аҡса йыйнап, Ғәлимйән купецтыц лавкаһынан керәндилдәр килеп алып киттеләр. Ж. Кейекбаев. Галина, шулай һөйләнә-һөйләнә йөрөп, өҫтәлгә сынаяҡ, ул саҡта ауыл ерендә бик һирәк кустәнәс булған керәндил, ҡағыҙлы кәнфиттәр килтереп ҡуйҙы. Н. Мусин.
КЕРӘНЛӘҮ (керәнлә-) (Р: заправлять хреном; И.: add horse radish to food; T.: acırga katmak) ҡ.
Керән менән тәмләү. □ Заправлять хреном. Итле ашты керәнләу. Керәнләп ашау.
КЕРӘС! и. зоол. диал. ҡар. яр ҡарлуғасы.
КЕРӘС II и. диал. ҡар. һиҙәп.
КЕРӘШ I [рус. кряж\ (Р: длинное кряжистое бревно; И.: sturdy log; T.: uzun kaim kütük) u.
Оҙон йыуан бүрәнә. □ Длинное кряжистое бревно. И Тимер бик ҙур керәштәрҙе .. ботамай-нитмәй генә арбаһына тейәп бөтөрҙө, ти. Әкиәттән.
КЕРӘШ II с. диал. ҡар. беше.
КЕРӘШЕН I [рус.] (Р: крещёный; И.: baptized; T.: vaftiz) и.
1. Мосолмандан христиан диненә күскән кеше. □ Крещёный. Ш Егерме-егерме биш кенә йәштәр самаһындағы был Яйыҡ казагы башҡортса ап-асыҡ итеп һөйләшһә лә, муйынына тәре таҡҡайны. Шуны куреп торған Кинйә: «Керәшендә иман юҡ», — тип асығын әйтмәҫкә булды. Ғ. Ибраһимов. Был керәшен мырҙа ҡурҡытмаҡсы итә тугел-ме? — тине бер старшина. Ғ. Хөсәйенов.
2. кусм. Үҙ һүҙле, тиҫкәре кешене шелтәләгәндә әйтелә. □ Упрямый человек. ■ Әсәй ни миңә асыулана: — Һаҡлап кейә белмәйһең, туныңды фронтҡа оҙатам, керәшен! — ти. Картотека фондынан.
КЕРӘШЕН II (Р: кряшены; И.: Kryashens; T.: Kerâşen) и. этн.
Башҡортостанда, Татарстанда һәм Рәсәйҙең ҡайһы бер әлкәләрендә компакт рәүешендә йәшәгән төрки телле, христиан динле халыҡ һәм шул халыҡтың бер вәкиле. □ Кряшены. ■ Керәшендәр 2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу ваҡытында халыҡтар һәм милләттәр исемлегенә индерелде. Интернет селтәренән.
КЕРӘШЕН III (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of clan names; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Түңгәүер ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени тун-гаур.
КЕРӘШӘ и. зоол. диал. ҡар. яр ҡарлуғасы. ■ Көҙ яҡынлашыу билдәләре һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә булған ваҡыттан уҡ керә-шәләр китеп юғала. Экспедиция материалдарынан.
КЕС I (Р: пис; И.: piss; T: çiş) өндш.
Йәш баланы кесе ярауға өндәгәндә әйтелә торған һүҙ. □ Слово, которым вызывают у детей мочеиспускание: пис, пис-пис.
423
1. Һаҙамыҡ урын, батҡыл ер. □ Болотистое место. Керәкәгә батыу. И Еҙ йыланы һыҙғыра керәкәлә, муклектә. Халыҡ йырынан.
2. Үлән, мүк баҫҡан күл. □ Заросшее мёртвое озеро.
КЕРӘКӘЛЕК (керәкәлеге) и. диал. ҡар. һаҙлыҡ.
КЕРӘН [рус. хрен\ (Р.: хрен; И.: horse radish; T.: acırga) и. бот.
1. Әүернә сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, оҙонса яҫы япраҡлы, йыуан тамырлы баҡса үләне. □ Хрен (растение) (лат. Armoracio). Керән тамыры. Ҡыярҙы керән япрағы менән тоҙлау. Керән уҫтереу.
2. Шул үҫемлектең аш тәмләү өсөн файҙаланылған әсе тамыры. □ Хрен (корень). Ашты керән менән тәмләу. Икмәккә керән яғыу. • Бер керән ашап ике аҙна кикергән. Мәҡәл.
КЕРӘНДИЛ [рус. < нем. kringeln ‘бөгөү’] (Р: крендель; И.: pretzel; T.: simit) и.
Сөсө ҡамырҙан дүңгәләк яһап бешерелгән аҙыҡ. □ Крендель. Мәкле керәндил. Йомшаҡ керәндил. Бер кило керәндил. Керән-дилләп сәй эсеу. Ш Ә унда [ауыл пекарняһында ] бешкән керәндилдәрҙе бөтә район халҡы яратып ала, уны хатта район уҙәгенә килтереп тә һаталар. Картотека фондынан. Бөгөн уйынға сығыр булғас, егеттәр уҙ-ара өсәр-бишәр тин аҡса йыйнап, Ғәлимйән купецтыц лавкаһынан керәндилдәр килеп алып киттеләр. Ж. Кейекбаев. Галина, шулай һөйләнә-һөйләнә йөрөп, өҫтәлгә сынаяҡ, ул саҡта ауыл ерендә бик һирәк кустәнәс булған керәндил, ҡағыҙлы кәнфиттәр килтереп ҡуйҙы. Н. Мусин.
КЕРӘНЛӘҮ (керәнлә-) (Р: заправлять хреном; И.: add horse radish to food; T.: acırga katmak) ҡ.
Керән менән тәмләү. □ Заправлять хреном. Итле ашты керәнләу. Керәнләп ашау.
КЕРӘС! и. зоол. диал. ҡар. яр ҡарлуғасы.
КЕРӘС II и. диал. ҡар. һиҙәп.
КЕРӘШ I [рус. кряж\ (Р: длинное кряжистое бревно; И.: sturdy log; T.: uzun kaim kütük) u.
Оҙон йыуан бүрәнә. □ Длинное кряжистое бревно. И Тимер бик ҙур керәштәрҙе .. ботамай-нитмәй генә арбаһына тейәп бөтөрҙө, ти. Әкиәттән.
КЕРӘШ II с. диал. ҡар. беше.
КЕРӘШЕН I [рус.] (Р: крещёный; И.: baptized; T.: vaftiz) и.
1. Мосолмандан христиан диненә күскән кеше. □ Крещёный. Ш Егерме-егерме биш кенә йәштәр самаһындағы был Яйыҡ казагы башҡортса ап-асыҡ итеп һөйләшһә лә, муйынына тәре таҡҡайны. Шуны куреп торған Кинйә: «Керәшендә иман юҡ», — тип асығын әйтмәҫкә булды. Ғ. Ибраһимов. Был керәшен мырҙа ҡурҡытмаҡсы итә тугел-ме? — тине бер старшина. Ғ. Хөсәйенов.
2. кусм. Үҙ һүҙле, тиҫкәре кешене шелтәләгәндә әйтелә. □ Упрямый человек. ■ Әсәй ни миңә асыулана: — Һаҡлап кейә белмәйһең, туныңды фронтҡа оҙатам, керәшен! — ти. Картотека фондынан.
КЕРӘШЕН II (Р: кряшены; И.: Kryashens; T.: Kerâşen) и. этн.
Башҡортостанда, Татарстанда һәм Рәсәйҙең ҡайһы бер әлкәләрендә компакт рәүешендә йәшәгән төрки телле, христиан динле халыҡ һәм шул халыҡтың бер вәкиле. □ Кряшены. ■ Керәшендәр 2002 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу ваҡытында халыҡтар һәм милләттәр исемлегенә индерелде. Интернет селтәренән.
КЕРӘШЕН III (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of clan names; T.: bir Başkurt soyunun ismi) u. этн.
Түңгәүер ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени тун-гаур.
КЕРӘШӘ и. зоол. диал. ҡар. яр ҡарлуғасы. ■ Көҙ яҡынлашыу билдәләре һиҙелер-һиҙелмәҫ кенә булған ваҡыттан уҡ керә-шәләр китеп юғала. Экспедиция материалдарынан.
КЕС I (Р: пис; И.: piss; T: çiş) өндш.
Йәш баланы кесе ярауға өндәгәндә әйтелә торған һүҙ. □ Слово, которым вызывают у детей мочеиспускание: пис, пис-пис.
423