Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 429 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КЕТЕРЛӘҮ
1. зоол. Оҙонса кәүҙәһе ҡаты тәңкә ҡау менән ҡапланған, оҙон ҡойроҡло, дүрт аяҡлы, һөйрәлеүсе ваҡ йәнлек. □ Ящерица (лат. Lacertilia). Кеҫәртке ҡойроғо. Йылғыр кеҫәртке. И Танауҙы сәскә еҫе ҡытыҡлай, ҡыуаҡтан ҡыуаҡҡа пырылдашып ҡош-ҡорт оса, аяҡ аҫтынан әле кеҫәрткеләр сығып ҡаса; әле, ут төҫлө ҡанаттарын йәйеп, бәләкәс аждаһаға оҡшаш сиңерткәләр, ҡуңыҙҙар һикерешә. Ә. Хәкимов. Юҡ-юҡ тиһәң дә, һары кеҫәртке йә йылан шыптырлап, дөйә уләне, әрем араһына шыуышып инеп китә.
3. Ураҡсин.
2. миф. Мифлаштырылған, төрлө тыйыу, ышаныуҙар менән бәйле йән эйәһе. □ Мифологизированное животное, имеющее отрицательную семантику. ■ Кәҫәрткене ултерһәң, зыян курәһең. Экспедиция материалдарынан.
КЕҪӘСЕ (Р.: карманник; И.: pickpocket; T.: yankesici) и.
Кеҫә ҡарағы. □ Карманник. Кеҫәсене тотоу.
КЕҪӘ ТЕЛЕФОНЫ (Р: мобильный телефон; И.: mobile phone; T.: cep telefonu) и.
Кеҫәлә йөрөтә торған бәләкәй телефон. □ Мобильный телефон. Кеҫә телефонынан шылтыратыу. Киммәтле кеҫә телефоны. Кеҫә телефоны һатып алыу.
КЕҪӘҮ и. диал. ҡар. тәртешкә. • Ике йортҡа — бер кеҫәу. Әйтем.
КЕТА [рус. < нан. keta ‘балыҡ’] (Р: кета; И.: dog salmon; T.: somon balığı) и. зоол.
Ите һәм ыуылдырығы ҡыҙғылт алһыу төҫлө һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған эре диңгеҙ балығы. □ Кета (рыба){лат. Опсогһуп-chus keta). Кета итен ҡаҡлау. Кета һөҙөу. Кета тоҙлау. Алыҫ Көнсығыш диңгеҙҙәре кетаға бай.
КЕТЕЙ-КЕТЕЙ саҡ. диал. ҡар. сип-сип 2.
КЕТЕЙ-МЕТЕЙ и. ҡар. ҡыты-мыты.
КЕТЕК (кетеге) и. диал. ҡар. көсөк.
КЕТЕ-МЕТЕ и. ҡар. ҡыты-мыты. ■ [Дәу-ләтбай:] Бик яңғыратырға тырышмағанда ла, баҡсағыҙ, ишек алдығыҙ ҡойоп ҡуйған кеуек (өҫтәлгә ҡарап), тик әҫтәлегеҙҙә кете-мете аҙыраҡ тугелме һуң? Н. Нәжми.
КЕТЕРҘӘҮ (кетерҙә-) ҡ. диал. ҡар. ҡорҡолдау.
КЕТЕРКЕ и. диал. ҡар. кетерләүек II.
КЕТЕР-КЕТЕР (Р: хруп-хруп; И.: crunch; T.: kıtır kıtır) оҡш.
Ҡаты нәмәне ваҡлағанда, кимергәндә сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ. □ Хруп-хруп (подражание звуку дробления чего-л., хруста при разгрызании сахара, сухариков). Кетер-кетер шәкәр ашау. И Йәмбикәһенең хырылдауына, Минираһының кухняла кетер-кетер көйшәнеп йөрөуенә ҡарамаҫтан Ибра-хан йоҡоға китергә тырышты. А. Ғирфанов. Мирхәйҙәров һирәгәйгән, салланған һаҡалын һелкетеп, кетер-кетер көлдө. Т. Ғарипова.
КЕТЕРЛӘК (кетерләге) (Р: кожная болезнь; И.: skin condition; T.: cilt hastalığı) u. миф.
Ауырыу эйәһе Кетерләктән килгән тире ауырыуы. □ Кожная болезнь (у детей, насылаемая духом болезни Кетерляк). Кетерлэк имлэу. Кетерлэк өтөу. ■ Кетерләген өтмәһәң, бала илаҡ була. Экспедиция материалдарынан.
КЕТЕРЛӘТЕҮ (кетерләт-) (Р: хрустеть; И.: crunch; T.: çıtırdatmak) ҡ.
Кетер-кетер иттереү, кетер-кетер иткән тауыш сығарыу. □ Хрустеть, издавать хруст. Кыяр кетерләтеу. Кетерләтеп со-хари кимереу. Кишерҙе кетерләтеп ашау. И [Табындағылар] барыһы ла, сәнскескә элеп, ауыҙҙарына яйлап ыҫланған ит тултырҙы, унан һуң тоҙланған ҡыяр кетерләтте. Ф. Янышев. Әйтерһең дә — [Гөлбикәнең]кукрәгенә ялтыр куҙле, уткер тешле бәләкәй генә һоро сысҡан инеп ҡалған да, бер туҡтауһыҙ кетерләтеп кимерә лә тора. С. Ҡудаш.
КЕТЕРЛӘҮ (кетерлә-) (Р: хрустеть; И.: crunch; T.: çıtırdamak) ҡ.
Кетер-кетер килеү, кетер-кетер итеү. □ Хрустеть. Сәйнәгәндә кетерләп тороу. Кетерләп торған ҡар. ■ Ваҡ куләуектәр йоҡа ғына боҙ ярыһы менән ҡапланған, аяҡ аҫты кетерләп тора. Р. Ғабдрахманов. Тәмле нәмә ул әтлек тигәне, киптерһәң, шәкәр кеуек, сәйнәгәндә кетерләп тора, һап-һары уҙе. Ә. Чаныш.
429
1. зоол. Оҙонса кәүҙәһе ҡаты тәңкә ҡау менән ҡапланған, оҙон ҡойроҡло, дүрт аяҡлы, һөйрәлеүсе ваҡ йәнлек. □ Ящерица (лат. Lacertilia). Кеҫәртке ҡойроғо. Йылғыр кеҫәртке. И Танауҙы сәскә еҫе ҡытыҡлай, ҡыуаҡтан ҡыуаҡҡа пырылдашып ҡош-ҡорт оса, аяҡ аҫтынан әле кеҫәрткеләр сығып ҡаса; әле, ут төҫлө ҡанаттарын йәйеп, бәләкәс аждаһаға оҡшаш сиңерткәләр, ҡуңыҙҙар һикерешә. Ә. Хәкимов. Юҡ-юҡ тиһәң дә, һары кеҫәртке йә йылан шыптырлап, дөйә уләне, әрем араһына шыуышып инеп китә.
3. Ураҡсин.
2. миф. Мифлаштырылған, төрлө тыйыу, ышаныуҙар менән бәйле йән эйәһе. □ Мифологизированное животное, имеющее отрицательную семантику. ■ Кәҫәрткене ултерһәң, зыян курәһең. Экспедиция материалдарынан.
КЕҪӘСЕ (Р.: карманник; И.: pickpocket; T.: yankesici) и.
Кеҫә ҡарағы. □ Карманник. Кеҫәсене тотоу.
КЕҪӘ ТЕЛЕФОНЫ (Р: мобильный телефон; И.: mobile phone; T.: cep telefonu) и.
Кеҫәлә йөрөтә торған бәләкәй телефон. □ Мобильный телефон. Кеҫә телефонынан шылтыратыу. Киммәтле кеҫә телефоны. Кеҫә телефоны һатып алыу.
КЕҪӘҮ и. диал. ҡар. тәртешкә. • Ике йортҡа — бер кеҫәу. Әйтем.
КЕТА [рус. < нан. keta ‘балыҡ’] (Р: кета; И.: dog salmon; T.: somon balığı) и. зоол.
Ите һәм ыуылдырығы ҡыҙғылт алһыу төҫлө һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған эре диңгеҙ балығы. □ Кета (рыба){лат. Опсогһуп-chus keta). Кета итен ҡаҡлау. Кета һөҙөу. Кета тоҙлау. Алыҫ Көнсығыш диңгеҙҙәре кетаға бай.
КЕТЕЙ-КЕТЕЙ саҡ. диал. ҡар. сип-сип 2.
КЕТЕЙ-МЕТЕЙ и. ҡар. ҡыты-мыты.
КЕТЕК (кетеге) и. диал. ҡар. көсөк.
КЕТЕ-МЕТЕ и. ҡар. ҡыты-мыты. ■ [Дәу-ләтбай:] Бик яңғыратырға тырышмағанда ла, баҡсағыҙ, ишек алдығыҙ ҡойоп ҡуйған кеуек (өҫтәлгә ҡарап), тик әҫтәлегеҙҙә кете-мете аҙыраҡ тугелме һуң? Н. Нәжми.
КЕТЕРҘӘҮ (кетерҙә-) ҡ. диал. ҡар. ҡорҡолдау.
КЕТЕРКЕ и. диал. ҡар. кетерләүек II.
КЕТЕР-КЕТЕР (Р: хруп-хруп; И.: crunch; T.: kıtır kıtır) оҡш.
Ҡаты нәмәне ваҡлағанда, кимергәндә сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ. □ Хруп-хруп (подражание звуку дробления чего-л., хруста при разгрызании сахара, сухариков). Кетер-кетер шәкәр ашау. И Йәмбикәһенең хырылдауына, Минираһының кухняла кетер-кетер көйшәнеп йөрөуенә ҡарамаҫтан Ибра-хан йоҡоға китергә тырышты. А. Ғирфанов. Мирхәйҙәров һирәгәйгән, салланған һаҡалын һелкетеп, кетер-кетер көлдө. Т. Ғарипова.
КЕТЕРЛӘК (кетерләге) (Р: кожная болезнь; И.: skin condition; T.: cilt hastalığı) u. миф.
Ауырыу эйәһе Кетерләктән килгән тире ауырыуы. □ Кожная болезнь (у детей, насылаемая духом болезни Кетерляк). Кетерлэк имлэу. Кетерлэк өтөу. ■ Кетерләген өтмәһәң, бала илаҡ була. Экспедиция материалдарынан.
КЕТЕРЛӘТЕҮ (кетерләт-) (Р: хрустеть; И.: crunch; T.: çıtırdatmak) ҡ.
Кетер-кетер иттереү, кетер-кетер иткән тауыш сығарыу. □ Хрустеть, издавать хруст. Кыяр кетерләтеу. Кетерләтеп со-хари кимереу. Кишерҙе кетерләтеп ашау. И [Табындағылар] барыһы ла, сәнскескә элеп, ауыҙҙарына яйлап ыҫланған ит тултырҙы, унан һуң тоҙланған ҡыяр кетерләтте. Ф. Янышев. Әйтерһең дә — [Гөлбикәнең]кукрәгенә ялтыр куҙле, уткер тешле бәләкәй генә һоро сысҡан инеп ҡалған да, бер туҡтауһыҙ кетерләтеп кимерә лә тора. С. Ҡудаш.
КЕТЕРЛӘҮ (кетерлә-) (Р: хрустеть; И.: crunch; T.: çıtırdamak) ҡ.
Кетер-кетер килеү, кетер-кетер итеү. □ Хрустеть. Сәйнәгәндә кетерләп тороу. Кетерләп торған ҡар. ■ Ваҡ куләуектәр йоҡа ғына боҙ ярыһы менән ҡапланған, аяҡ аҫты кетерләп тора. Р. Ғабдрахманов. Тәмле нәмә ул әтлек тигәне, киптерһәң, шәкәр кеуек, сәйнәгәндә кетерләп тора, һап-һары уҙе. Ә. Чаныш.
429