Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 454 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КИЛЕП СЫҒЫУ
□ Совместно с формой деепричастия на -п выступает в роли вспомогательного глагола и указывает на начало и продолжение действия. Тац атып килә. Йоҡонан яңы тороп килә. Эштән ҡайтып килеу. Көтөу ҡыуып килеу. ■ Батырҙың ҡулында сумка, магазиндан ҡайтып килә, курәһец. Н. Ғәйетбаев. Көтөуселәр малды һауынға ҡыуып килтергән. Т. Ғарипова.
29. Хәл ҡылымдың -п формаһына ҡушылып, эш-хәрәкәткә ҡапыллыҡ мәғәнәһен бирә. □ Совместно с формой деепричастия на -п придает оттенок неожиданности, внезапности действия. Сынаяҡ килеп төшөу. Ятҡан ерҙән килеп тороу. Ҡабаланып килеп инеу. И Сеу, ни булды һиңә, балам? Ҡуй, ҡолонсағым, рәнйетмә әпәкәйҙе, ярамай! — тип йугереп килеп етте Нәҡиә. Й. Солтанов. Ҡара бәрәстең бәхетенә көнләшеп, һандыҡ өҫтөнә һикереп килеп менгән бөҙрә йөнлө аҡ бәрәнде лә Сәрбиямал итәгенә һыйҙырҙы.
3. Биишева.
30. Хәл ҡылымдың -а формаһында шул уҡ формала торған төп ҡылымға ҡушылып, дауамлы эш-хәрәкәттең икенсе эш-хәрәкәткә булған мөнәсәбәтен белдерә. □ Совместно с формой деепричастия на -а выражает значение попутного действия. Иҫкәртә килеу. Әйтә килеу. Үҫә килә аҡылға ултырыу. ■ Әллә ни итеп, уҫә килә Ишмырҙа артынан ҡалышмаҫ булды Рәмилә. Н. Мусин. Мәрхумдәрҙең зауыҡтары, ынтылыш-маҡ-саттары бер булған кеуек, ҡартая килә, сир-сырхауҙары ла оҡшашҡа әйләнде. Ә. Хәкимов.
31. Төбәү килештәге исем һәм исем урынында килгән һүҙгә килгәндә, килһәк, киләйек формаһында эйәреп, уға иғтибар йүнәлткәнде белдерә. □ С формами на килгәндә, килһәк, киләйек выступает в роли наречия «насчёт, относительно» кого-чего. Торлаҡ мәсьәләһенә килгәндә. Ашауға килгәндә. Уҡыу мәсьәләһенә килһәк. ■ [Юлтыев:] Хәҙер йыйылышҡа ҡуйылған мәсьәләгә киләйек. Ғ. Әмири.
КИЛЕП СЫҒЫУ (килеп сыҡ-) (Р.: получиться; И.: turn out (to be); T.: görünmek) ҡ.
1. Хасил булыу, барлыҡҡа килеү. □ Получиться, проявиться. ■ Алтынбайҙың бө
гөлөп-һығылып баш эйеуе нисектер бик йәпһеҙ килеп сыҡты. 3. Ураҡсин.
2. Ҡайҙалыр барып сығыу, күренеү. □ Прийти, появиться, оказаться. ■ Егет ауыр йөк менән килеп сыҡҡан был яҡҡа, артынан шаҡтай ҙур һәм ҡара шәуләһе һуҙылған икән уның. К. Мәргән. Бына бөгөн станцияла эш юҡлыҡтан аптырап йөрөгән Әмилә йәнә карап янына килеп сыҡты. Н. Мусин. Бына бер мәл урман ауыҙынан ашҡынып буре өйөрө килеп сыға. Г. Яҡупова.
КИЛЕҺАП (килеһабы) и. диал. ҡар. төйгөс. ■ [Бай:] Улым, алтын тау бар икән. Шул тауҙа алтын киле менән алтын килеһап ята икән, алып ҡайтып бир әле, — ти. Әкиәттән.
КИЛЕШ I (Р.: падеж; И.: case; T: hal) и. лингв.
Исемдәрҙең, исемләшкән һүҙҙәрҙең башҡа һөйләм киҫәктәренә бәйләнешен күрһәткән, ялғауҙар менән билдәләнгән грамматик категория. □ Падеж. Төп килеш. Эйәлек килеш. Төшөм килеш. Төбәу килеш. Сығанаҡ килеш. Урын-ваҡыт килеш. Ҡилеш менән уҙ-гәреу. Ҡилеш ялғауы. Исем һуҙ төркөмө алты килеш менән уҙгәрә.
КИЛЕШ II (Р: облик; И.: look, aspect; T: kılık) и.
Тышҡы ҡиәфәт, килбәт. □ Облик, внешний вид. И Туп, пулемёттарҙан атылыу менән ҡаршыланған казактар ғәйрәтле килештәрен юғалттылар. А. Таһиров.
КИЛЕШ III бәйл. ҡар. көйө. ■ Съезд протоколдарында ла был һуҙҙәрем шул килеш теркәлгән. Ә.-З. Вәлиди. Быйыл йәй яланда уҫкән сәскәне, купме аҡса биреп булһа ла, шул килеш ҡалдырып булмай. Ғ. Хәйри.
КИЛЕШЕЛГӘН (Р: согласованный; И.: agreed on(upon); T: mutabakat) с.
Килешеп ҡуйылған, һөйләшелгән, ризалыҡ бирелгән. □ Согласованный. Ҡилешелгән эш. Алдан килешелгән осрашыу.
КИЛЕШЕҮ I (килеш-) ҡ. урт. ҡар. килеү 25, 28. взаимн. от килеү 25, 28. Сыр-сыу килешеу. Алып килешеу.
КИЛЕШЕҮ II (килеш-) [боронғо төрки кәлиш-] (Р: подходить; И.: fit; become; T: yakışmak) ҡ.
454
□ Совместно с формой деепричастия на -п выступает в роли вспомогательного глагола и указывает на начало и продолжение действия. Тац атып килә. Йоҡонан яңы тороп килә. Эштән ҡайтып килеу. Көтөу ҡыуып килеу. ■ Батырҙың ҡулында сумка, магазиндан ҡайтып килә, курәһец. Н. Ғәйетбаев. Көтөуселәр малды һауынға ҡыуып килтергән. Т. Ғарипова.
29. Хәл ҡылымдың -п формаһына ҡушылып, эш-хәрәкәткә ҡапыллыҡ мәғәнәһен бирә. □ Совместно с формой деепричастия на -п придает оттенок неожиданности, внезапности действия. Сынаяҡ килеп төшөу. Ятҡан ерҙән килеп тороу. Ҡабаланып килеп инеу. И Сеу, ни булды һиңә, балам? Ҡуй, ҡолонсағым, рәнйетмә әпәкәйҙе, ярамай! — тип йугереп килеп етте Нәҡиә. Й. Солтанов. Ҡара бәрәстең бәхетенә көнләшеп, һандыҡ өҫтөнә һикереп килеп менгән бөҙрә йөнлө аҡ бәрәнде лә Сәрбиямал итәгенә һыйҙырҙы.
3. Биишева.
30. Хәл ҡылымдың -а формаһында шул уҡ формала торған төп ҡылымға ҡушылып, дауамлы эш-хәрәкәттең икенсе эш-хәрәкәткә булған мөнәсәбәтен белдерә. □ Совместно с формой деепричастия на -а выражает значение попутного действия. Иҫкәртә килеу. Әйтә килеу. Үҫә килә аҡылға ултырыу. ■ Әллә ни итеп, уҫә килә Ишмырҙа артынан ҡалышмаҫ булды Рәмилә. Н. Мусин. Мәрхумдәрҙең зауыҡтары, ынтылыш-маҡ-саттары бер булған кеуек, ҡартая килә, сир-сырхауҙары ла оҡшашҡа әйләнде. Ә. Хәкимов.
31. Төбәү килештәге исем һәм исем урынында килгән һүҙгә килгәндә, килһәк, киләйек формаһында эйәреп, уға иғтибар йүнәлткәнде белдерә. □ С формами на килгәндә, килһәк, киләйек выступает в роли наречия «насчёт, относительно» кого-чего. Торлаҡ мәсьәләһенә килгәндә. Ашауға килгәндә. Уҡыу мәсьәләһенә килһәк. ■ [Юлтыев:] Хәҙер йыйылышҡа ҡуйылған мәсьәләгә киләйек. Ғ. Әмири.
КИЛЕП СЫҒЫУ (килеп сыҡ-) (Р.: получиться; И.: turn out (to be); T.: görünmek) ҡ.
1. Хасил булыу, барлыҡҡа килеү. □ Получиться, проявиться. ■ Алтынбайҙың бө
гөлөп-һығылып баш эйеуе нисектер бик йәпһеҙ килеп сыҡты. 3. Ураҡсин.
2. Ҡайҙалыр барып сығыу, күренеү. □ Прийти, появиться, оказаться. ■ Егет ауыр йөк менән килеп сыҡҡан был яҡҡа, артынан шаҡтай ҙур һәм ҡара шәуләһе һуҙылған икән уның. К. Мәргән. Бына бөгөн станцияла эш юҡлыҡтан аптырап йөрөгән Әмилә йәнә карап янына килеп сыҡты. Н. Мусин. Бына бер мәл урман ауыҙынан ашҡынып буре өйөрө килеп сыға. Г. Яҡупова.
КИЛЕҺАП (килеһабы) и. диал. ҡар. төйгөс. ■ [Бай:] Улым, алтын тау бар икән. Шул тауҙа алтын киле менән алтын килеһап ята икән, алып ҡайтып бир әле, — ти. Әкиәттән.
КИЛЕШ I (Р.: падеж; И.: case; T: hal) и. лингв.
Исемдәрҙең, исемләшкән һүҙҙәрҙең башҡа һөйләм киҫәктәренә бәйләнешен күрһәткән, ялғауҙар менән билдәләнгән грамматик категория. □ Падеж. Төп килеш. Эйәлек килеш. Төшөм килеш. Төбәу килеш. Сығанаҡ килеш. Урын-ваҡыт килеш. Ҡилеш менән уҙ-гәреу. Ҡилеш ялғауы. Исем һуҙ төркөмө алты килеш менән уҙгәрә.
КИЛЕШ II (Р: облик; И.: look, aspect; T: kılık) и.
Тышҡы ҡиәфәт, килбәт. □ Облик, внешний вид. И Туп, пулемёттарҙан атылыу менән ҡаршыланған казактар ғәйрәтле килештәрен юғалттылар. А. Таһиров.
КИЛЕШ III бәйл. ҡар. көйө. ■ Съезд протоколдарында ла был һуҙҙәрем шул килеш теркәлгән. Ә.-З. Вәлиди. Быйыл йәй яланда уҫкән сәскәне, купме аҡса биреп булһа ла, шул килеш ҡалдырып булмай. Ғ. Хәйри.
КИЛЕШЕЛГӘН (Р: согласованный; И.: agreed on(upon); T: mutabakat) с.
Килешеп ҡуйылған, һөйләшелгән, ризалыҡ бирелгән. □ Согласованный. Ҡилешелгән эш. Алдан килешелгән осрашыу.
КИЛЕШЕҮ I (килеш-) ҡ. урт. ҡар. килеү 25, 28. взаимн. от килеү 25, 28. Сыр-сыу килешеу. Алып килешеу.
КИЛЕШЕҮ II (килеш-) [боронғо төрки кәлиш-] (Р: подходить; И.: fit; become; T: yakışmak) ҡ.
454