Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 488 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КИРТЛӘСЛЕ
етер алдынан бер киртләсе бар, беҙ саңғы менән шунан төшәбеҙ. Р. Низамов. Солоҡ артыҡ бейек тугел ине былай, ете киртләс кенә, йәғни, хәҙергесә итеп әйткәндә, уныц ҡорт ҡунған ябыуы — ҡапҡағы — ерҙән ете метрға яҡын бейеклектә була инде. Н. Мусин. Уйһыу ерҙә табан ялтыратып артҡа сигенеусе дошман ғәскәре, тау араһына барып кергәс, һәр утар йә купергә, ҡая киртләсенә теше-тырнағы менән йәбешеп, ҡаршылыҡ курһәтә башланы. Ә. Хәкимов.
2. Нимәнеңдер киртеп эшләнгән өлөшө, теше. □ Зубец. Тәгәрмәс киртләсе.
КИРТЛӘСЛЕ (Р.: уступчатый; И.: ledged, stepped, terraced; T.: çıkıntılı) c.
1. Уйынтылы-уйынтылы; һикәлтәле.
□ Уступчатый, с выступами. Киртләсле тау. Киртләсле яр. ■ Мәҙинә аулағыраҡ ерҙәге эскәмйәгә ултырҙы ла ҡарашын ҡаршыһындағы киртләсле бейек стенаға тоҫҡаны. Ә. Хәкимов.
2. Киртеп эшләнгән тирәсле, тешле.
□ Зубчатый. Киртләсле тәгәрмәс.
КИРТЛӘСЛӘНЕҮ (киртләслән-) (Р.: покрыться выступами; И.: get covered with ledges; T.: çıkıntı oluşmak) ҡ.
1. Киртләслегә әйләнеү, киртләсле булыу. □ Покрыться выступами, уступами. Киртләсләнеп торған тау. а Уныц жакетының яғаһы ла, атаһының яғаһы кеуек елән яғаһы булмайынса, киртләсләнеп тегелгән. Һ. Дәүләтшина. Шул саҡ ишек алдындағы бурама солан һикәлтәһендә оҙон аҡ кулдәкле, ҙур итләс башына кун таҡыя кейгән, эйәк аҫты ҡатланып-киртләсләнеп торған, кәбәндәй кәуҙәле ир куренде. Н. Мусин. [Берәу:] Иҙелдең арғы яғына сығып, ҡаршылағы Аҡташ тауының өҫтөнә, ана теге өйө-лөп-өйөлөп киртләсләнеп, һалынып төшөргә торған ҙур таштарҙың араһына, менеп йөрөргә кәрәк ине, — тине. М. Ғафури.
2. Тирәстәре киртелеү, тешлеләнеү.
□ Притупляться, затупляться. Салғы йөҙө киртләсләнгән. Балта киртләсләнгән.
КИРТЛӘСЛӘҮ (киртләслә-) (Р: образовывать выступы; И.: form ledges; T: çıkıntı yapmak) ҡ.
1. Киртләсле итеү; киртләс яһау. □ Образовывать выступы, уступы. ■ Хәҙер ҙә шыйыҡ томандан әрселеп кенә килгән тымыҙыҡ кул буйын, офоҡ ситен киртләсләгән Уралтау һырттарын хәтерләуе булды, куҙенә йоҡо төйөлдө. Ә. Хәкимов.
2. Тирәстәрен киртеү. □ Притуплять, затуплять. Салғыны тапап киртләсләп бөткән.
КИРТЛӘҮ (киртлә-) ҡ. ҡар. киртеү. И Бына ул [Марина] бура өҫтөндә ятҡан бурәнәнең башын киртләп юнып бөттө лә, ирҙәргә эш ҡуша башланы. М. Хәйҙәров. Мотаһар ҡурай көпшәһе ҡырҡып алды, тишектәр киртләне. Й. Солтанов.
КИРТМӘС и. ҡар. кирткәс.
КИРТМӘСЛЕ УҠА (Р: позумент с зигзагообразными краями; И.: gimp; T: sırma şerit) и. диал.
Ситтәре һырлы уҡа. □ Позумент с зигзагообразными краями.
КИРТМӘСЛӘНЕҮ (киртмәслән-) ҡ. ҡар. кирткәсләнеү.
КИРТМӘСЛӘҮ (киртмәслә-) ҡ. ҡар. кирткәсләү. Таҫма осон киртмәсләп ҡырҡыу. ■ Балта менән көнөнә әллә нисә тапҡыр киртмәсләп сапмайынса, атлыһы ла, йә-йәулеһе лә куперҙән кутәрелә лә, төшә лә алмаған. Н. Мусин.
КИРТТЕРЕҮ (кирттер-) ҡ. йөкм. ҡар. киртеү. понуд. от киртеү.
КИР ТУРЫ (Р: гнедой с рыжими подпалинами; И.: of bay hue; T.: doru) и.
Ҡорһаҡ аҫты, морон тирәһе һарғылтыраҡ туры ат. □ Гнедой с рыжими подпалинами (о масти лошади).
КИРШӘҮ (киршә-) (Р: лязгать; И.: clank; T.: makası şıkırdatmak) ҡ.
1. Ҡайсыны буштан-бушҡа бер асып бер ябыу; иксәү. □ Лязгать, делать режущие движения (ножницами).
2. Ҡолаҡты һағайтып, алмаш-тилмәш алға-артҡа йөрөтөү (атҡа ҡарата); ҡайсылау. □ Приподнимать уши, настораживаться (о лошади).
КИРӘГӨН и. диал. ҡар. көнө буйы. Кирәгөн йөрөу. Кирәгөн эшләу.
КИРӘГӘ I (Р: кереге; И.: yurta’s framework; T.: yurtanm iskeleti) и. этн.
488
етер алдынан бер киртләсе бар, беҙ саңғы менән шунан төшәбеҙ. Р. Низамов. Солоҡ артыҡ бейек тугел ине былай, ете киртләс кенә, йәғни, хәҙергесә итеп әйткәндә, уныц ҡорт ҡунған ябыуы — ҡапҡағы — ерҙән ете метрға яҡын бейеклектә була инде. Н. Мусин. Уйһыу ерҙә табан ялтыратып артҡа сигенеусе дошман ғәскәре, тау араһына барып кергәс, һәр утар йә купергә, ҡая киртләсенә теше-тырнағы менән йәбешеп, ҡаршылыҡ курһәтә башланы. Ә. Хәкимов.
2. Нимәнеңдер киртеп эшләнгән өлөшө, теше. □ Зубец. Тәгәрмәс киртләсе.
КИРТЛӘСЛЕ (Р.: уступчатый; И.: ledged, stepped, terraced; T.: çıkıntılı) c.
1. Уйынтылы-уйынтылы; һикәлтәле.
□ Уступчатый, с выступами. Киртләсле тау. Киртләсле яр. ■ Мәҙинә аулағыраҡ ерҙәге эскәмйәгә ултырҙы ла ҡарашын ҡаршыһындағы киртләсле бейек стенаға тоҫҡаны. Ә. Хәкимов.
2. Киртеп эшләнгән тирәсле, тешле.
□ Зубчатый. Киртләсле тәгәрмәс.
КИРТЛӘСЛӘНЕҮ (киртләслән-) (Р.: покрыться выступами; И.: get covered with ledges; T.: çıkıntı oluşmak) ҡ.
1. Киртләслегә әйләнеү, киртләсле булыу. □ Покрыться выступами, уступами. Киртләсләнеп торған тау. а Уныц жакетының яғаһы ла, атаһының яғаһы кеуек елән яғаһы булмайынса, киртләсләнеп тегелгән. Һ. Дәүләтшина. Шул саҡ ишек алдындағы бурама солан һикәлтәһендә оҙон аҡ кулдәкле, ҙур итләс башына кун таҡыя кейгән, эйәк аҫты ҡатланып-киртләсләнеп торған, кәбәндәй кәуҙәле ир куренде. Н. Мусин. [Берәу:] Иҙелдең арғы яғына сығып, ҡаршылағы Аҡташ тауының өҫтөнә, ана теге өйө-лөп-өйөлөп киртләсләнеп, һалынып төшөргә торған ҙур таштарҙың араһына, менеп йөрөргә кәрәк ине, — тине. М. Ғафури.
2. Тирәстәре киртелеү, тешлеләнеү.
□ Притупляться, затупляться. Салғы йөҙө киртләсләнгән. Балта киртләсләнгән.
КИРТЛӘСЛӘҮ (киртләслә-) (Р: образовывать выступы; И.: form ledges; T: çıkıntı yapmak) ҡ.
1. Киртләсле итеү; киртләс яһау. □ Образовывать выступы, уступы. ■ Хәҙер ҙә шыйыҡ томандан әрселеп кенә килгән тымыҙыҡ кул буйын, офоҡ ситен киртләсләгән Уралтау һырттарын хәтерләуе булды, куҙенә йоҡо төйөлдө. Ә. Хәкимов.
2. Тирәстәрен киртеү. □ Притуплять, затуплять. Салғыны тапап киртләсләп бөткән.
КИРТЛӘҮ (киртлә-) ҡ. ҡар. киртеү. И Бына ул [Марина] бура өҫтөндә ятҡан бурәнәнең башын киртләп юнып бөттө лә, ирҙәргә эш ҡуша башланы. М. Хәйҙәров. Мотаһар ҡурай көпшәһе ҡырҡып алды, тишектәр киртләне. Й. Солтанов.
КИРТМӘС и. ҡар. кирткәс.
КИРТМӘСЛЕ УҠА (Р: позумент с зигзагообразными краями; И.: gimp; T: sırma şerit) и. диал.
Ситтәре һырлы уҡа. □ Позумент с зигзагообразными краями.
КИРТМӘСЛӘНЕҮ (киртмәслән-) ҡ. ҡар. кирткәсләнеү.
КИРТМӘСЛӘҮ (киртмәслә-) ҡ. ҡар. кирткәсләү. Таҫма осон киртмәсләп ҡырҡыу. ■ Балта менән көнөнә әллә нисә тапҡыр киртмәсләп сапмайынса, атлыһы ла, йә-йәулеһе лә куперҙән кутәрелә лә, төшә лә алмаған. Н. Мусин.
КИРТТЕРЕҮ (кирттер-) ҡ. йөкм. ҡар. киртеү. понуд. от киртеү.
КИР ТУРЫ (Р: гнедой с рыжими подпалинами; И.: of bay hue; T.: doru) и.
Ҡорһаҡ аҫты, морон тирәһе һарғылтыраҡ туры ат. □ Гнедой с рыжими подпалинами (о масти лошади).
КИРШӘҮ (киршә-) (Р: лязгать; И.: clank; T.: makası şıkırdatmak) ҡ.
1. Ҡайсыны буштан-бушҡа бер асып бер ябыу; иксәү. □ Лязгать, делать режущие движения (ножницами).
2. Ҡолаҡты һағайтып, алмаш-тилмәш алға-артҡа йөрөтөү (атҡа ҡарата); ҡайсылау. □ Приподнимать уши, настораживаться (о лошади).
КИРӘГӨН и. диал. ҡар. көнө буйы. Кирәгөн йөрөу. Кирәгөн эшләу.
КИРӘГӘ I (Р: кереге; И.: yurta’s framework; T.: yurtanm iskeleti) и. этн.
488