Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 694 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КӨРӘЙЕШЕҮ
ҡалған халыҡ [яҙ] ҡабат асыға башланы. Ф. Иҫәнғолов.
3. Хәл кереп шәбәйеү; ҡеүәтләнеү. □ Усиливаться, делаться сильным, приобретать мощь. И Хәҙер дошман көрәймәҫ, беҙгә яҡын килә алмаҫ. Ф. Дәүләтшин.
4. кусм. Тулы сифатлыға әйләнеү, яҡшырыу, күтәрелеү (кәйефкә тауышҡа ҡарата). □ Подниматься, улучшаться (о настроении, голосе). Тауышы көрәйҙе. Куцел көрәйеу. Кәйеф көрәйеу. И Кешеләрҙе шатлыҡ солғап алды. Кәйеф кутәрелеп куцел көрәйеп китте. Б. Хәсән.
КӨРӘЙЕШЕҮ (көрәйеш-) ҡ. урт. ҡар. көрәйеү, взаимн. от көрәйеү. Һуғымға тигән башмаҡтар көрәйешеп, матурланып киткән.
КӨРӘЙЕШ ЙЫЛАН (Р.: змея из мира мёртвых; И.: sort of mythic serpent; T: efsanevi yılan) и. миф.
Ер аҫтындағы үлектәр донъяһындағы йылан исеме; көрәйеш йылан. □ Змея из мира мёртвых. И Динем — ислам, иманым — Көрьән, көрәйеш йыланға минән сәләм. Халыҡ ижадынан.
КӨРӘЙТЕҮ (көрәйт-) (Р: откармливать; И.: fatten; T: semirtmek) ҡ.
1. Таҙа, көр хәлгә килтереү; һимертеү. □ Откармливать, доводить до надлежащей упитанности. Малды көрәйтеу.
2. диал. Яҡшы итеп ашатыу, дөрөҫ туҡландырыу (кешегә ҡарата). □ Организовать хорошее, правильное питание (о человеке). Ябыҡ, хәлһеҙ баланы көрәйтеу кәрәк.
3. кусм. Ныҡлы, баҙыҡ итеү; күтәреү (кәйефкә, тауышҡа ҡарата). □ Поднимать настроение, придавать бодрость (о настроении, голосе). Куцелдәрҙе көрәйтеу. Тауышын көрәйтецкерәп һөйләу. ■ [Саҙрислам хәҙрәт — йәш муллаға:] Тауышыцды көрәйтеу өсөн һин былай ит: бер сирек йылы һыу ал да, шуға бер ни тиклем ҡомалаҡ һалып ебет. И. Насыри.
КӘРӘК (көрәге) [боронғо төрки кури-] (Р: лопата; И.: spade; shovel; T: kürek) и.
1. Ҡаҙыу, көрәү өсөн ҡулланылған яҫы башлы, оҙон һаплы ҡул ҡоралы. □ Лопата, лопатка. Тимер кәрәк. Ағас кәрәк. Һоҫҡо кәрәк. Кәрәк һабы. Кәрәк менән ҡаҙыу.
■ Йомран кеуек ер ҡаҙабыҙ, кәрәк беҙгә бик кәрәк. Бәйеттән. Әгәр ҙә хужалығығыҙҙа бәләкәй генә кәрәк һаҡланһа, баланы ҡар көрәу эшенә йәлеп итә алаһығыҙ. «Киске Өфө», № 3, 2012. [Хисмәтулла] тауыш-тын сығармай ғына зонттағы ҡомдо йәйенке көрәге менән һоҫоп ҡул тачкаһы-на тултырырға тотондо. Я. Хамматов. • Кәрәк, бәләкәй булһа ла тирәкте йыға. Мәҡәл. Һәнәккә кәрәк һаплама. Әйтем.
2. Пароход ҡулсаһының көрәге. □ Лопасть пароходного колеса. Кәрәк әйләнә.
3. миф. Яман заттарҙы, ауырыу эйәһен ҡыуыу һәләтенә эйә әйбер. □ Лопата (мифологизированный предмет; обладает отгонной силой). ■ Тимер кәрәк менән ҡырырмын. Башҡорт мифологияһынан.
КӨРӘКЛӘП (Р: лопатой; И.: shovel; Т.: kürekle) р.
Кәрәк менән. Лопатой. ■ [Минһажев:] Юрий Иванович, ҡала тирәһендәге һәйбәт юлдарҙан соҡор эҙләп, шунда берәр-икешәр көрәкләп ҡом, асфальт һалып йөрөу ялҡытты. Н. Мусин.
КӘРӘКЛӘҮ (кәрәклә-) (Р: работать лопатой; И.: shovel; T.: küreklemek) ҡ.
1. Кәрәк менән алыу. □ Работать лопатой, лопатить. Ашлыҡты көрәкләу.
2. кусм. ҡар. көрәү 2. ■ Һуҙ оҫталары бер сиселеп алһа, хазинаны бөртөкләп кенә тугел, көрәкләп килтереп алдыца өйә. К. Мәргән.
КӨРӘКМОРОН (Р: колпица; И.: spoonbill; T.: kaşıklı balıkçıl) и. зоол.
Ялан һәм далаларҙағы ҙур күл һәм йылға буйҙарында йәшәгән оҙон кәрәк һымаҡ суҡышлы эре ҡош. □ Колпица (лат. Platalea leucorodia). ■ Көрәкморон һыу бөжәктәре, ваҡ балыҡ, тәлмәрйен, сумесбаш, ҡусҡарҙар менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
КӘРӘК ОНО (Р: гарнцевый сбор; И.: special pay for milling corn; T.: vergi) и. диал.
Тирмәндә ашлыҡ тарттырған өсөн тирмәнсегә йәки тирмән тотҡан ойошмаға билдәле бер күләмдә бирелә торған он, гәрнис. □ Гарнцевый сбор. Кәрәк оно йыйыу. Кәрәк оно ҡалдырыу.
694
ҡалған халыҡ [яҙ] ҡабат асыға башланы. Ф. Иҫәнғолов.
3. Хәл кереп шәбәйеү; ҡеүәтләнеү. □ Усиливаться, делаться сильным, приобретать мощь. И Хәҙер дошман көрәймәҫ, беҙгә яҡын килә алмаҫ. Ф. Дәүләтшин.
4. кусм. Тулы сифатлыға әйләнеү, яҡшырыу, күтәрелеү (кәйефкә тауышҡа ҡарата). □ Подниматься, улучшаться (о настроении, голосе). Тауышы көрәйҙе. Куцел көрәйеу. Кәйеф көрәйеу. И Кешеләрҙе шатлыҡ солғап алды. Кәйеф кутәрелеп куцел көрәйеп китте. Б. Хәсән.
КӨРӘЙЕШЕҮ (көрәйеш-) ҡ. урт. ҡар. көрәйеү, взаимн. от көрәйеү. Һуғымға тигән башмаҡтар көрәйешеп, матурланып киткән.
КӨРӘЙЕШ ЙЫЛАН (Р.: змея из мира мёртвых; И.: sort of mythic serpent; T: efsanevi yılan) и. миф.
Ер аҫтындағы үлектәр донъяһындағы йылан исеме; көрәйеш йылан. □ Змея из мира мёртвых. И Динем — ислам, иманым — Көрьән, көрәйеш йыланға минән сәләм. Халыҡ ижадынан.
КӨРӘЙТЕҮ (көрәйт-) (Р: откармливать; И.: fatten; T: semirtmek) ҡ.
1. Таҙа, көр хәлгә килтереү; һимертеү. □ Откармливать, доводить до надлежащей упитанности. Малды көрәйтеу.
2. диал. Яҡшы итеп ашатыу, дөрөҫ туҡландырыу (кешегә ҡарата). □ Организовать хорошее, правильное питание (о человеке). Ябыҡ, хәлһеҙ баланы көрәйтеу кәрәк.
3. кусм. Ныҡлы, баҙыҡ итеү; күтәреү (кәйефкә, тауышҡа ҡарата). □ Поднимать настроение, придавать бодрость (о настроении, голосе). Куцелдәрҙе көрәйтеу. Тауышын көрәйтецкерәп һөйләу. ■ [Саҙрислам хәҙрәт — йәш муллаға:] Тауышыцды көрәйтеу өсөн һин былай ит: бер сирек йылы һыу ал да, шуға бер ни тиклем ҡомалаҡ һалып ебет. И. Насыри.
КӘРӘК (көрәге) [боронғо төрки кури-] (Р: лопата; И.: spade; shovel; T: kürek) и.
1. Ҡаҙыу, көрәү өсөн ҡулланылған яҫы башлы, оҙон һаплы ҡул ҡоралы. □ Лопата, лопатка. Тимер кәрәк. Ағас кәрәк. Һоҫҡо кәрәк. Кәрәк һабы. Кәрәк менән ҡаҙыу.
■ Йомран кеуек ер ҡаҙабыҙ, кәрәк беҙгә бик кәрәк. Бәйеттән. Әгәр ҙә хужалығығыҙҙа бәләкәй генә кәрәк һаҡланһа, баланы ҡар көрәу эшенә йәлеп итә алаһығыҙ. «Киске Өфө», № 3, 2012. [Хисмәтулла] тауыш-тын сығармай ғына зонттағы ҡомдо йәйенке көрәге менән һоҫоп ҡул тачкаһы-на тултырырға тотондо. Я. Хамматов. • Кәрәк, бәләкәй булһа ла тирәкте йыға. Мәҡәл. Һәнәккә кәрәк һаплама. Әйтем.
2. Пароход ҡулсаһының көрәге. □ Лопасть пароходного колеса. Кәрәк әйләнә.
3. миф. Яман заттарҙы, ауырыу эйәһен ҡыуыу һәләтенә эйә әйбер. □ Лопата (мифологизированный предмет; обладает отгонной силой). ■ Тимер кәрәк менән ҡырырмын. Башҡорт мифологияһынан.
КӨРӘКЛӘП (Р: лопатой; И.: shovel; Т.: kürekle) р.
Кәрәк менән. Лопатой. ■ [Минһажев:] Юрий Иванович, ҡала тирәһендәге һәйбәт юлдарҙан соҡор эҙләп, шунда берәр-икешәр көрәкләп ҡом, асфальт һалып йөрөу ялҡытты. Н. Мусин.
КӘРӘКЛӘҮ (кәрәклә-) (Р: работать лопатой; И.: shovel; T.: küreklemek) ҡ.
1. Кәрәк менән алыу. □ Работать лопатой, лопатить. Ашлыҡты көрәкләу.
2. кусм. ҡар. көрәү 2. ■ Һуҙ оҫталары бер сиселеп алһа, хазинаны бөртөкләп кенә тугел, көрәкләп килтереп алдыца өйә. К. Мәргән.
КӨРӘКМОРОН (Р: колпица; И.: spoonbill; T.: kaşıklı balıkçıl) и. зоол.
Ялан һәм далаларҙағы ҙур күл һәм йылға буйҙарында йәшәгән оҙон кәрәк һымаҡ суҡышлы эре ҡош. □ Колпица (лат. Platalea leucorodia). ■ Көрәкморон һыу бөжәктәре, ваҡ балыҡ, тәлмәрйен, сумесбаш, ҡусҡарҙар менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
КӘРӘК ОНО (Р: гарнцевый сбор; И.: special pay for milling corn; T.: vergi) и. диал.
Тирмәндә ашлыҡ тарттырған өсөн тирмәнсегә йәки тирмән тотҡан ойошмаға билдәле бер күләмдә бирелә торған он, гәрнис. □ Гарнцевый сбор. Кәрәк оно йыйыу. Кәрәк оно ҡалдырыу.
694