Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 706 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КӨСӨК КҮЛДӘК
КӨСӨК КҮЛДӘК (күлдәге) (Р.: первая рубашка новорождённого; И.: infant’s first shirt; T: bebeğin ilk gömleği) и. этн.
Боронғо йола буйынса, балаға тыуғас та кейҙерелә торған күлдәк. □ Первая рубашка новорождённого (специально сшитая). Я Беҙ, әхирәт әсәләр, .. косок кулдәген ташлатып, яцы кулдәк бесәбеҙ. Йола йырынан. Бала улеп торһа, уға көсөк кулдәк кейҙереу йолаһы булған. Башҡорт мифологияһынан.
КӨСӨКЛӘҮ I (көсөклә-) (Р.: щениться; И.: pup; T.: yavrulamak) ҡ.
Балалау (эткә ҡарата). □ Щениться. ■ һарығолаҡ ояһына инеп көсөкләу менән, бала-сағалар йән-фарман йугерешеп килделәр ҙә, эттец хәлен дә белешмәйенсә, нисә көсөгө барлығын белергә тырыштылар. Экспедиция материалдарынан.
КӨСӨКЛӘҮ II (көсөклә-) (Р: покрываться цыпками; И.: get covered with red spots; T: yaralanmak) ҡ. һөйл.
Ҡыҙарып, сабыртып ярылыу (яҙ көнө ялан аяҡ һыу кискән балалар аяғында була). □ Покрываться цыпками (о ногах). И Аяҡҡынаһы көсөкләп бөткән бынау баланың. Экспедиция материалдарынан.
КӨСӨКЛӘҮ III (көсөклә-) (Р: выпускать почки; И.: bud; T.: tomurcuklanmak) ҡ.
Сәскәләнеү, бөрөләнеү (талға ҡарата).
□ Выпускать серёжки, почки (об ивовых). Талды көсөкләу мәлендә һындырырға ярамай.
КӨСӨРГӘНДЕРЕҮ (көсөргәндер-) (Р: напрягать силы; И.: stretch; T.: özenmek) ҡ.
Кемделер көсөнән тыш эшләтеү. □ Напрягать силы. ■ Тәуге көн ук көсөргәндереп бесән саптырып, ҡыҙыу эш мәлендә кутәртеп ятмағыҙ, - тип киҫәтте олатай. Экспедиция материалдарынан.
КӨСӨРГӘНЕҮ (көсөргән-) (Р: прилагать большие усилия; И.: exert oneself; T.: özenmek) ҡ.
1. Ныҡ көс һалыу, көс һалып тырышыу.
□ Прилагать большие усилия, напрягать силы. Көсөргәнеп ҡысҡырыу. Көсөргәнеп эшләу. ■ Гөлйөҙөм бик көсөргәнеп йөрөп маташһа ла, .. хәле бөтөп, ҡыуышҡа барып тәгәрәне, һ. Дәүләтшина. Көсөргәнеп
тырышҡас, ауыҙынан угеҙҙец ҡап-ҡара ҡан аҡҡан, ти. «Урал батыр».
2. Ниндәйҙер эшкә үҙ-үҙеңде ирекһеҙләп мәжбүр итеү; серәнеү. □ Насильно заставить. Көсөргәнеп ауырлыҡ кутәреу. Көсөргәнеп йугереу. ■ Илһамланып тугел, көсөргәнеп кенә эшләйем. Н. Мусин.
КӨСӨРГӘНЕШ (Р: усилие; И.: effort; T.: çaba) и.
1. Ниндәйҙер эш башҡарыу өсөн сарыф ителгән артыҡ тырышлыҡ, ҙур көс. □ Усилие, напряжение. Көсөргәнеш менән эшләу. Көсөргәнеш аша ғына тамамлау. ■ Әпсен-төпсөн уҡығас, машина тау урләсенә көсөргәнешһеҙ генә менеп китте. Картотека фондынан.
2. физ., тех. Берәмеккә тигеҙ булған зарядты ҡырҙың бер нөктәһенән икенсе нөктәһенә күсергән ваҡытта башҡарылған эш миҡдары менән үлсәнә торған дәүмәл.
□ Напряжение. Ҙур көсөргәнеш. Механик көсөргәнеш. Магнит көсөргәнеше. Ток көсөргәнеше.
КӨСӨРГӘНЕШЛЕ (Р: напряжённый; И.: intense; T.: gergin) с.
1. Тырышып, ҙур көс һалып башҡарылған йәки ошоно талап иткән. □ Напряжённый. Көсөргәнешле хеҙмәт. Эш көсөргәнешле булды.
2. Үҙ-ара мөнәсәбәттәр ҡаршылыҡлы, ауыр; киҫкен хәлдә, хәл итеүҙе талап иткән.
□ Напряжённый, трудный (во взаимоотношениях). Көсөргәнешле хәл. Көсөргәнешле минуттар. ■ Ошондай көсөргәнешле мәлдә бер көн кис Бөҙрә Фәтҡулла йортоноң бәләкәй ҡапҡаһы шығырҙап асылды. Ә. Хәкимов. Башта әбей талғын ғына һөйләһә лә, көсөргәнешле ерҙәренә еткәс, ҡыҙып китте. К. Мәргән. Һәр минуты айға, һәр сәғәте йылға тиң булырлыҡ көсөргәнешле көн утте. Я. Хамматов.
КӨСӨРГӘНЕШЛЕЛЕК (көсөргәнеш-лелеге) и.
1. ҡар. көсөргәнеш 1. Ярыштар ваҡытында көсөргәнешлелек һиҙелде. ■ Заһит әйтәһе һуҙен ҙур көсөргәнешлелек менән хәтеренә төшөрөргә тырышты. Я. Хамматов.
706
КӨСӨК КҮЛДӘК (күлдәге) (Р.: первая рубашка новорождённого; И.: infant’s first shirt; T: bebeğin ilk gömleği) и. этн.
Боронғо йола буйынса, балаға тыуғас та кейҙерелә торған күлдәк. □ Первая рубашка новорождённого (специально сшитая). Я Беҙ, әхирәт әсәләр, .. косок кулдәген ташлатып, яцы кулдәк бесәбеҙ. Йола йырынан. Бала улеп торһа, уға көсөк кулдәк кейҙереу йолаһы булған. Башҡорт мифологияһынан.
КӨСӨКЛӘҮ I (көсөклә-) (Р.: щениться; И.: pup; T.: yavrulamak) ҡ.
Балалау (эткә ҡарата). □ Щениться. ■ һарығолаҡ ояһына инеп көсөкләу менән, бала-сағалар йән-фарман йугерешеп килделәр ҙә, эттец хәлен дә белешмәйенсә, нисә көсөгө барлығын белергә тырыштылар. Экспедиция материалдарынан.
КӨСӨКЛӘҮ II (көсөклә-) (Р: покрываться цыпками; И.: get covered with red spots; T: yaralanmak) ҡ. һөйл.
Ҡыҙарып, сабыртып ярылыу (яҙ көнө ялан аяҡ һыу кискән балалар аяғында була). □ Покрываться цыпками (о ногах). И Аяҡҡынаһы көсөкләп бөткән бынау баланың. Экспедиция материалдарынан.
КӨСӨКЛӘҮ III (көсөклә-) (Р: выпускать почки; И.: bud; T.: tomurcuklanmak) ҡ.
Сәскәләнеү, бөрөләнеү (талға ҡарата).
□ Выпускать серёжки, почки (об ивовых). Талды көсөкләу мәлендә һындырырға ярамай.
КӨСӨРГӘНДЕРЕҮ (көсөргәндер-) (Р: напрягать силы; И.: stretch; T.: özenmek) ҡ.
Кемделер көсөнән тыш эшләтеү. □ Напрягать силы. ■ Тәуге көн ук көсөргәндереп бесән саптырып, ҡыҙыу эш мәлендә кутәртеп ятмағыҙ, - тип киҫәтте олатай. Экспедиция материалдарынан.
КӨСӨРГӘНЕҮ (көсөргән-) (Р: прилагать большие усилия; И.: exert oneself; T.: özenmek) ҡ.
1. Ныҡ көс һалыу, көс һалып тырышыу.
□ Прилагать большие усилия, напрягать силы. Көсөргәнеп ҡысҡырыу. Көсөргәнеп эшләу. ■ Гөлйөҙөм бик көсөргәнеп йөрөп маташһа ла, .. хәле бөтөп, ҡыуышҡа барып тәгәрәне, һ. Дәүләтшина. Көсөргәнеп
тырышҡас, ауыҙынан угеҙҙец ҡап-ҡара ҡан аҡҡан, ти. «Урал батыр».
2. Ниндәйҙер эшкә үҙ-үҙеңде ирекһеҙләп мәжбүр итеү; серәнеү. □ Насильно заставить. Көсөргәнеп ауырлыҡ кутәреу. Көсөргәнеп йугереу. ■ Илһамланып тугел, көсөргәнеп кенә эшләйем. Н. Мусин.
КӨСӨРГӘНЕШ (Р: усилие; И.: effort; T.: çaba) и.
1. Ниндәйҙер эш башҡарыу өсөн сарыф ителгән артыҡ тырышлыҡ, ҙур көс. □ Усилие, напряжение. Көсөргәнеш менән эшләу. Көсөргәнеш аша ғына тамамлау. ■ Әпсен-төпсөн уҡығас, машина тау урләсенә көсөргәнешһеҙ генә менеп китте. Картотека фондынан.
2. физ., тех. Берәмеккә тигеҙ булған зарядты ҡырҙың бер нөктәһенән икенсе нөктәһенә күсергән ваҡытта башҡарылған эш миҡдары менән үлсәнә торған дәүмәл.
□ Напряжение. Ҙур көсөргәнеш. Механик көсөргәнеш. Магнит көсөргәнеше. Ток көсөргәнеше.
КӨСӨРГӘНЕШЛЕ (Р: напряжённый; И.: intense; T.: gergin) с.
1. Тырышып, ҙур көс һалып башҡарылған йәки ошоно талап иткән. □ Напряжённый. Көсөргәнешле хеҙмәт. Эш көсөргәнешле булды.
2. Үҙ-ара мөнәсәбәттәр ҡаршылыҡлы, ауыр; киҫкен хәлдә, хәл итеүҙе талап иткән.
□ Напряжённый, трудный (во взаимоотношениях). Көсөргәнешле хәл. Көсөргәнешле минуттар. ■ Ошондай көсөргәнешле мәлдә бер көн кис Бөҙрә Фәтҡулла йортоноң бәләкәй ҡапҡаһы шығырҙап асылды. Ә. Хәкимов. Башта әбей талғын ғына һөйләһә лә, көсөргәнешле ерҙәренә еткәс, ҡыҙып китте. К. Мәргән. Һәр минуты айға, һәр сәғәте йылға тиң булырлыҡ көсөргәнешле көн утте. Я. Хамматов.
КӨСӨРГӘНЕШЛЕЛЕК (көсөргәнеш-лелеге) и.
1. ҡар. көсөргәнеш 1. Ярыштар ваҡытында көсөргәнешлелек һиҙелде. ■ Заһит әйтәһе һуҙен ҙур көсөргәнешлелек менән хәтеренә төшөрөргә тырышты. Я. Хамматов.
706