Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 711 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
көтөлмәгәнсә
Кинәт, уйламағанда, ҡапыл. □ Неожиданно, нежданно-негаданно. Көтмәгәндә килеп сығыу. Көтмәгәндә килеп инеу. Көтмәгәндә әйтеп һалыу. ■ Бына көтмәгәндә кул өҫтөнән ецелсә генә ел утте. 3. Биишева. Көтмәгәндә дуҫтар килеп китте, — көтмәгәндә .. Ниндәй яҡшы булыр ине — ваҡыт утмәгәндә. Н. Нәжми. Буран шулай өс көн, өс төн ҡоторҙо ла, бер мәлде, һис тә көтмәгәндә, баҫылды ла ҡуйҙы. Р. Ғабдрахманов. Яубаҫаров бөтөнләй көтмәгәндә Йөҙшишмәгэ уҙе килеп төштө. Д. Бүләков.
КӨТМӘҪТӘН/?. ҡар. көтмәгәндә. ■ Уйламаҫтан, көтмәҫтән, шәйләмәҫтән-нит-мәҫтән .. булды бик ҙур уҙгәреш. Ш. Бабич.
КӨТӨК I (Р.: короткий; И.: short; T.: kısa) с.
1. Ҡыҫка (буйы, оҙонлоғо). □ Короткий, куцый. Көтөк кулдәк. Көтөк сәс. Көтөк ҡойроҡ. ■ Курше урамдарҙыц малы ла ишле тугел, көтөуе лә көтөк кенә. «Ағиҙел», № 7,
2010.
2. диал. һаҡау, ниндәйҙер өндәрҙе әйтә алмаған. □ Косноязычный. Көтөк телле малайы бар. Көтөк тел. Көтөк һөйләшеу. Көтөк бала.
3. Уйламай, ҡапыл, урынһыҙ әйтелгән (һуҙ). □ Неуместный. Көтөк һуҙҙән ни фә-теуә! Көтөк кенә итеп әйтеу.
♦ Көтә-көтә көтөк булыу оҙаҡ көтөп алйып бөтөү. □ Ожидая, истомиться, устать до одури. ■ Кисә Минрегөлдө тыҡрыҡ буйында көтә торғас, көтөк булып бөткәйне Уйылдан. Н. Мусин. Бикмырҙа ҡалаға киткәс, ул [Шәрғиә] көтә-көтә көтөк булып бөттө. Ә. Хәкимов. Йылға буйҙарына ашҡыныусылар аяҙ көндәрҙе көтөп, көтөк булды инде. «Йәшлек», 18 июнь 2011.
КӨТӨК II (көтөгө) и. диал. ҡар. көсөк I, 1. Көтөк аҫрау. Көтөктәргә ашарға һалыу. Һунар көтөгө.
КӨТӨЛМӘГӘН (Р: неожиданный; И.: unexpected; T.: beklenmedik) с.
Алдан билдәле булмаған, көтмәгәндә, иҫкәрмәҫтән булған. □ Неожиданный, нежданный, непредвиденный. Көтөлмәгән ҡунаҡ. Көтөлмәгән хәл. Көтөлмәгән эш. ■ Кыҙырас, уҙенә ҡарата Ғәбит ағай тарафынан кур-һәтелгән был көтөлмәгән ышанысҡа ни тип
яуап ҡайтарырға ла белмәй, башын тубән эйҙе. 3. Биишева. Йылдар уткәс, онотолоп бөткәс, һис бер көтөлмәгән шылтырау йәшен һуҡҡан һымаҡ тетрәтә лә ҡолағыңда сыңлап гел тора. Т. Ғәниева. Ваҡиғаларҙың көтөлмәгән боролош алыуы Әҙелғужинаны хафаға һалды. Т. Ғарипова. Көтөлмәгән хәлдән албырғап ҡалған Ғәбит йәһәт кенә ҡалҡынды ла йән-фарманға ҡоралы артынан ташланды. Ә. Әминев. Алдар уҙәк өҙгөс моңдан, көтөлмәгән осрашыуҙан шаңҡып, әкрен генә китеп барҙы. Н. Мусин. Сә-лимйәндәргә барып кереу менән Искәндәр бында ниндәйҙер көтөлмәгән хәл килеп тыуыу ын анраны. Ә. Хәкимов.
КӨТӨЛМӘГӘНДӘ р. ҡар. көтмәгәндә. Көтөлмәгәндә ваҡиғаның кирегә боролоуы. Көтөлмәгәндә килеп төшкән хат. ■ Мәҙинә ҡыҙының яҙмышы нисектер ҡапыл, көтөлмәгәндә киҫкен боролош алыуын кисереп бөтә алмайыраҡ, ҡыуанырға ла, иларға ла белмәйерәк тора. Т. Ғарипова. [Ғариф] көтөлмәгәндә Ҡыҙырасты уҙ янында кургәс, ул ҡыуанысынан ни эшләргә белмәне. 3. Биишева. Көтөлмәгәндә пәйҙә булған ғәскәр башлығын хуплап та, ҡаршы ла һуҙ әйтеусе булманы. Н. Мусин.
КӨТӨЛМӘГӘНЛЕК ЭФФЕКТЫ (Р: эффект неожиданности; И.: suddenness; Т.: beklenmediklik) и. әҙ.
Әҙәби әҫәрҙәге төп һүрәтләү предметының ҡапыл, көтөлмәгәндә бөтөнләй башҡа поэтик объект менән алмаштырылыуы. □ Эффект неожиданности (литературный приём). Көтөлмәгәнлек эффектын ҡулланып әҫәрҙе тамамлау. Көтөлмәгәнлек эффекты аша конфликтты киҫкенләштереу.
КӨТӨЛМӘГӘНСӘ (Р: неожиданно; И.: surprisingly; T.: aniden)/?.
Осраҡлы рәүештә килеп сыҡҡан, алдан билдәле булмаған. □ Неожиданно. Көтөлмәгәнсә хәл итеу. Көтөлмәгәнсә кире уйлау. ■ Һөйләшеуҙең көтөлмәгәнсә һәйбәт килеп сығыу ына ҡыуанды Ҡотлобаев. Д. Бүләков. Уның [Сәлимәнең] һуҙҙәре көтөлмәгәнсә ҡоро, һалҡын, мәғәнәһеҙ булып сыҡты. 3. Биишева.
711
Кинәт, уйламағанда, ҡапыл. □ Неожиданно, нежданно-негаданно. Көтмәгәндә килеп сығыу. Көтмәгәндә килеп инеу. Көтмәгәндә әйтеп һалыу. ■ Бына көтмәгәндә кул өҫтөнән ецелсә генә ел утте. 3. Биишева. Көтмәгәндә дуҫтар килеп китте, — көтмәгәндә .. Ниндәй яҡшы булыр ине — ваҡыт утмәгәндә. Н. Нәжми. Буран шулай өс көн, өс төн ҡоторҙо ла, бер мәлде, һис тә көтмәгәндә, баҫылды ла ҡуйҙы. Р. Ғабдрахманов. Яубаҫаров бөтөнләй көтмәгәндә Йөҙшишмәгэ уҙе килеп төштө. Д. Бүләков.
КӨТМӘҪТӘН/?. ҡар. көтмәгәндә. ■ Уйламаҫтан, көтмәҫтән, шәйләмәҫтән-нит-мәҫтән .. булды бик ҙур уҙгәреш. Ш. Бабич.
КӨТӨК I (Р.: короткий; И.: short; T.: kısa) с.
1. Ҡыҫка (буйы, оҙонлоғо). □ Короткий, куцый. Көтөк кулдәк. Көтөк сәс. Көтөк ҡойроҡ. ■ Курше урамдарҙыц малы ла ишле тугел, көтөуе лә көтөк кенә. «Ағиҙел», № 7,
2010.
2. диал. һаҡау, ниндәйҙер өндәрҙе әйтә алмаған. □ Косноязычный. Көтөк телле малайы бар. Көтөк тел. Көтөк һөйләшеу. Көтөк бала.
3. Уйламай, ҡапыл, урынһыҙ әйтелгән (һуҙ). □ Неуместный. Көтөк һуҙҙән ни фә-теуә! Көтөк кенә итеп әйтеу.
♦ Көтә-көтә көтөк булыу оҙаҡ көтөп алйып бөтөү. □ Ожидая, истомиться, устать до одури. ■ Кисә Минрегөлдө тыҡрыҡ буйында көтә торғас, көтөк булып бөткәйне Уйылдан. Н. Мусин. Бикмырҙа ҡалаға киткәс, ул [Шәрғиә] көтә-көтә көтөк булып бөттө. Ә. Хәкимов. Йылға буйҙарына ашҡыныусылар аяҙ көндәрҙе көтөп, көтөк булды инде. «Йәшлек», 18 июнь 2011.
КӨТӨК II (көтөгө) и. диал. ҡар. көсөк I, 1. Көтөк аҫрау. Көтөктәргә ашарға һалыу. Һунар көтөгө.
КӨТӨЛМӘГӘН (Р: неожиданный; И.: unexpected; T.: beklenmedik) с.
Алдан билдәле булмаған, көтмәгәндә, иҫкәрмәҫтән булған. □ Неожиданный, нежданный, непредвиденный. Көтөлмәгән ҡунаҡ. Көтөлмәгән хәл. Көтөлмәгән эш. ■ Кыҙырас, уҙенә ҡарата Ғәбит ағай тарафынан кур-һәтелгән был көтөлмәгән ышанысҡа ни тип
яуап ҡайтарырға ла белмәй, башын тубән эйҙе. 3. Биишева. Йылдар уткәс, онотолоп бөткәс, һис бер көтөлмәгән шылтырау йәшен һуҡҡан һымаҡ тетрәтә лә ҡолағыңда сыңлап гел тора. Т. Ғәниева. Ваҡиғаларҙың көтөлмәгән боролош алыуы Әҙелғужинаны хафаға һалды. Т. Ғарипова. Көтөлмәгән хәлдән албырғап ҡалған Ғәбит йәһәт кенә ҡалҡынды ла йән-фарманға ҡоралы артынан ташланды. Ә. Әминев. Алдар уҙәк өҙгөс моңдан, көтөлмәгән осрашыуҙан шаңҡып, әкрен генә китеп барҙы. Н. Мусин. Сә-лимйәндәргә барып кереу менән Искәндәр бында ниндәйҙер көтөлмәгән хәл килеп тыуыу ын анраны. Ә. Хәкимов.
КӨТӨЛМӘГӘНДӘ р. ҡар. көтмәгәндә. Көтөлмәгәндә ваҡиғаның кирегә боролоуы. Көтөлмәгәндә килеп төшкән хат. ■ Мәҙинә ҡыҙының яҙмышы нисектер ҡапыл, көтөлмәгәндә киҫкен боролош алыуын кисереп бөтә алмайыраҡ, ҡыуанырға ла, иларға ла белмәйерәк тора. Т. Ғарипова. [Ғариф] көтөлмәгәндә Ҡыҙырасты уҙ янында кургәс, ул ҡыуанысынан ни эшләргә белмәне. 3. Биишева. Көтөлмәгәндә пәйҙә булған ғәскәр башлығын хуплап та, ҡаршы ла һуҙ әйтеусе булманы. Н. Мусин.
КӨТӨЛМӘГӘНЛЕК ЭФФЕКТЫ (Р: эффект неожиданности; И.: suddenness; Т.: beklenmediklik) и. әҙ.
Әҙәби әҫәрҙәге төп һүрәтләү предметының ҡапыл, көтөлмәгәндә бөтөнләй башҡа поэтик объект менән алмаштырылыуы. □ Эффект неожиданности (литературный приём). Көтөлмәгәнлек эффектын ҡулланып әҫәрҙе тамамлау. Көтөлмәгәнлек эффекты аша конфликтты киҫкенләштереу.
КӨТӨЛМӘГӘНСӘ (Р: неожиданно; И.: surprisingly; T.: aniden)/?.
Осраҡлы рәүештә килеп сыҡҡан, алдан билдәле булмаған. □ Неожиданно. Көтөлмәгәнсә хәл итеу. Көтөлмәгәнсә кире уйлау. ■ Һөйләшеуҙең көтөлмәгәнсә һәйбәт килеп сығыу ына ҡыуанды Ҡотлобаев. Д. Бүләков. Уның [Сәлимәнең] һуҙҙәре көтөлмәгәнсә ҡоро, һалҡын, мәғәнәһеҙ булып сыҡты. 3. Биишева.
711