Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 760 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮГЕЛ СӘН
кеуек, тоноҡ йымылдаған айҙан ергә кугел-йемләнеп нур яуа. 3. Биишева.
КҮГЕ Л СӘН и. бот. ҡар. күк сәскә. Бер йыллыҡ кугелсән. Ҡыр кугелсәне. Баҡса кугелсәне.
КҮГЕМҺЕРӘҮ (күгемһерә-) ҡ. ҡар. күгелйемләнеү. Кугемһерәгән тау. Кугем-һерәгән кулдәр. ■ Көмбәҙләнеп, кугемһерәп ятҡан Һарайҫа тауы әле һаман куҙ алдымда тора. Ғ. Ибраһимов.
КҮГЕМӘ (Р.: заплесневшее сено; И.: moldy hay; T: küflenen kuru ot) и. диал.
1. Күгәргән бесән. □ Заплесневшее сено. Кугемэне мал ашамай. Кугемә араһында. Кәбәндәге кугемә.
2. Күгәргән ағас, өй бүрәнәһе. □ Заплесневелое дерево, бревно. Кугемэне алыштырыу.
КҮГИТ (Р: постное мясо; И.: lean meat; T.: yağsız et) и.
1. Ябыҡ ит. □ Постное мясо. Кугит бешереу.
2. Ит менән тире араһындағы яры ҡатыш күк ҡатлам; тире аҫты ите. □ Подкожный слой мяса. Кугитен айырып алыу. ■ Кугите тирегә сыҡһа, тунағанда тире ҡалын була. Экспедиция материалдарынан.
КҮГСИСӘК и. бот. диал. ҡар. күк сәскә. Кугсисәк орлоғо. Кугсисәк гөлләмәһе.
КҮГҮЛӘН (Р: горец птичий; И.: knotgrass; T.: çobandeğneği) и. бот. диал.
1. Яҙғы тәүге үлән, бәпкә үләне. □ Горец птичий, спорыш, птичья гречиха (лат. Polygonum aviculare). Кугулән иртә яҙ сыға. Яҙғы кугулән. Һуңлап сыҡҡан кугулән. Аяҡ аҫтындағы кугулән. Ҡаҙ бәпкәләре кугуләнде ныҡ ярата. ■ Кугуләнгә баҫһа, нығыныр ине мал. Экспедиция материалдарынан. Һуңлап ҡуймайым тигәндәй, кугулән дә морон төрттө. Р. Солтангәрәев. Ҡурпы ғына хәҙер унда ҡалҡыр, ҡыуандырмаҫ башҡа кугулән. Р. Бикбаев. Беҙ тәгәрәп уҫкән кугуләнгә хәтле элеккесә төҫлө. «Ағиҙел», № 3, 2009. Ҡорғаҡһыған ярға тулҡын ҡаҡты, баш ҡалҡытты ҡабат кугулән. Ә. Таһирова. Беҙҙә өй тирәһендә уҫкән ҡаҙ уләнен кугулән тип әйтәләр. Экспедиция материалдарынан. Зәцгәр
куктә торна тубы сыцы, аяҡ аҫтым минең кугулән. Г. Ҡотоева.
2. Сысҡан киндере. □ Спорыш. ■ Элек-электән кугулән дарыу уләне тип йөрөтөлгән. «Башҡортостан ҡыҙы», № 4,2010.
КҮГҮЛӘНГӘ ҺАЛЫУ (күгүләнгә һал-) (Р: отбеливать домашний холст; И.: bleach; T: kastar) ҡ.
Киндер ағартыу. □ Отбеливать домашний холст. // Отбеливание домашнего холста.
КҮГҮЛӘН ЕЛЕ (Р: весенний пронзительный ветер; И.: spring sharp wind; T: ilkbahar rüzgârı) u.
Япраҡ еле (яҙғы ел). □ Весенний пронзительный ветер. ■ Кугулән еле йомшаҡ ҡына тиһәм, хәтәр утә икән уҙәккә. Р. Шаммас.
КҮГӘ I (Р: ремешки, укрепляющие луки деревянного седла; И.: small straps; T: kemer) и.
Эйәр ҡаштарын беркеткән яҫы ҡайыш. □ Ремешки, укрепляющие луки деревянного седла. Кугә менән нығытыу. Кугәне тарттырыу.
КҮГӘ II (Р: молодой; И.: juvenile, new; T: genç) с.
Йәш (ағасҡа ҡарата). □ Молодой (о деревьях). Кугә йукә. Кугә имән.
КҮГӘЗЕҮ (күгәзе-) (Р: плесневеть; И.: mold; T: küflenmek) ҡ. диал.
Күгәреү, ҡаҡһыу, үңәҙләнеү. □ Плесневеть. һөт өҫтө кугәзегән.
КҮГӘЛ и. зоол. ҡар. күгәл өйрәк. Парлы кугәл. Кугәл ояһы. ■ Куп тә утмәҫтән, тағы бер инә өйрәк менән бер кугәл килеп төштө. Эргәһенә ата кугәл килеп төшкәнгә курәме, инә кугәл, уны-быны шәйләп тормайынса, туп-тура ярға, йәш һунарсыға табан йунәлде. X. Мохтар. Тиҙҙән Филипп уҙенең өйрәге менән килеп инде; миңә уны һуна кугәл тинеләр. .. Мин кугәлдең бәрхәт кеуек йәшел башына һәм муйынына, ҡуйы ҡыҙыл тушенә, ҡойроғона һоҡланып бөтә алманым. Картотека фондынан. Ә тау башындағы кулдә кугәл ҡиәфәтендә тауҙың эйәләре йәшәгән. Легенданан. Кугәл дә осор, кулгә төшөр, кулдән осоп төшөр курәнгә. Халыҡ йырынан.
760
кеуек, тоноҡ йымылдаған айҙан ергә кугел-йемләнеп нур яуа. 3. Биишева.
КҮГЕ Л СӘН и. бот. ҡар. күк сәскә. Бер йыллыҡ кугелсән. Ҡыр кугелсәне. Баҡса кугелсәне.
КҮГЕМҺЕРӘҮ (күгемһерә-) ҡ. ҡар. күгелйемләнеү. Кугемһерәгән тау. Кугем-һерәгән кулдәр. ■ Көмбәҙләнеп, кугемһерәп ятҡан Һарайҫа тауы әле һаман куҙ алдымда тора. Ғ. Ибраһимов.
КҮГЕМӘ (Р.: заплесневшее сено; И.: moldy hay; T: küflenen kuru ot) и. диал.
1. Күгәргән бесән. □ Заплесневшее сено. Кугемэне мал ашамай. Кугемә араһында. Кәбәндәге кугемә.
2. Күгәргән ағас, өй бүрәнәһе. □ Заплесневелое дерево, бревно. Кугемэне алыштырыу.
КҮГИТ (Р: постное мясо; И.: lean meat; T.: yağsız et) и.
1. Ябыҡ ит. □ Постное мясо. Кугит бешереу.
2. Ит менән тире араһындағы яры ҡатыш күк ҡатлам; тире аҫты ите. □ Подкожный слой мяса. Кугитен айырып алыу. ■ Кугите тирегә сыҡһа, тунағанда тире ҡалын була. Экспедиция материалдарынан.
КҮГСИСӘК и. бот. диал. ҡар. күк сәскә. Кугсисәк орлоғо. Кугсисәк гөлләмәһе.
КҮГҮЛӘН (Р: горец птичий; И.: knotgrass; T.: çobandeğneği) и. бот. диал.
1. Яҙғы тәүге үлән, бәпкә үләне. □ Горец птичий, спорыш, птичья гречиха (лат. Polygonum aviculare). Кугулән иртә яҙ сыға. Яҙғы кугулән. Һуңлап сыҡҡан кугулән. Аяҡ аҫтындағы кугулән. Ҡаҙ бәпкәләре кугуләнде ныҡ ярата. ■ Кугуләнгә баҫһа, нығыныр ине мал. Экспедиция материалдарынан. Һуңлап ҡуймайым тигәндәй, кугулән дә морон төрттө. Р. Солтангәрәев. Ҡурпы ғына хәҙер унда ҡалҡыр, ҡыуандырмаҫ башҡа кугулән. Р. Бикбаев. Беҙ тәгәрәп уҫкән кугуләнгә хәтле элеккесә төҫлө. «Ағиҙел», № 3, 2009. Ҡорғаҡһыған ярға тулҡын ҡаҡты, баш ҡалҡытты ҡабат кугулән. Ә. Таһирова. Беҙҙә өй тирәһендә уҫкән ҡаҙ уләнен кугулән тип әйтәләр. Экспедиция материалдарынан. Зәцгәр
куктә торна тубы сыцы, аяҡ аҫтым минең кугулән. Г. Ҡотоева.
2. Сысҡан киндере. □ Спорыш. ■ Элек-электән кугулән дарыу уләне тип йөрөтөлгән. «Башҡортостан ҡыҙы», № 4,2010.
КҮГҮЛӘНГӘ ҺАЛЫУ (күгүләнгә һал-) (Р: отбеливать домашний холст; И.: bleach; T: kastar) ҡ.
Киндер ағартыу. □ Отбеливать домашний холст. // Отбеливание домашнего холста.
КҮГҮЛӘН ЕЛЕ (Р: весенний пронзительный ветер; И.: spring sharp wind; T: ilkbahar rüzgârı) u.
Япраҡ еле (яҙғы ел). □ Весенний пронзительный ветер. ■ Кугулән еле йомшаҡ ҡына тиһәм, хәтәр утә икән уҙәккә. Р. Шаммас.
КҮГӘ I (Р: ремешки, укрепляющие луки деревянного седла; И.: small straps; T: kemer) и.
Эйәр ҡаштарын беркеткән яҫы ҡайыш. □ Ремешки, укрепляющие луки деревянного седла. Кугә менән нығытыу. Кугәне тарттырыу.
КҮГӘ II (Р: молодой; И.: juvenile, new; T: genç) с.
Йәш (ағасҡа ҡарата). □ Молодой (о деревьях). Кугә йукә. Кугә имән.
КҮГӘЗЕҮ (күгәзе-) (Р: плесневеть; И.: mold; T: küflenmek) ҡ. диал.
Күгәреү, ҡаҡһыу, үңәҙләнеү. □ Плесневеть. һөт өҫтө кугәзегән.
КҮГӘЛ и. зоол. ҡар. күгәл өйрәк. Парлы кугәл. Кугәл ояһы. ■ Куп тә утмәҫтән, тағы бер инә өйрәк менән бер кугәл килеп төштө. Эргәһенә ата кугәл килеп төшкәнгә курәме, инә кугәл, уны-быны шәйләп тормайынса, туп-тура ярға, йәш һунарсыға табан йунәлде. X. Мохтар. Тиҙҙән Филипп уҙенең өйрәге менән килеп инде; миңә уны һуна кугәл тинеләр. .. Мин кугәлдең бәрхәт кеуек йәшел башына һәм муйынына, ҡуйы ҡыҙыл тушенә, ҡойроғона һоҡланып бөтә алманым. Картотека фондынан. Ә тау башындағы кулдә кугәл ҡиәфәтендә тауҙың эйәләре йәшәгән. Легенданан. Кугәл дә осор, кулгә төшөр, кулдән осоп төшөр курәнгә. Халыҡ йырынан.
760