Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 763 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮГӘРСЕН УТЫ
ка. ■ [Новиков:] Кугарсендәрем, ниндәй матур яҙалар бит. Д. Юлтый.
3. этн. Тотем, ырыу ҡошо. □ Тотем, родовой атрибут. Ырыу ҡошом кугәрсен.
4 Күгәрсен кеүек гөрләү 1) бик яғымлы итеп әкрен генә һөйләү. □ Ворковать как голуби; 2) татыу, дуҫ йәшәү. □ Жить, быть в дружбе. Күгәрсен һөтө хыялдың сигендә булған, мөмкин булмаған, табып булмай торған нәмә. □ Птичье молоко. Кугәрсен һөтөн дә табырға әҙер булыу. ■ [Вафин:] Дилбәр, кугәрсен һөтө табырға ла әҙермен! Р. Камал. Күгәрсен һөтө генә юк етеш-лекте, муллыҡты йәки табындың бик бай әҙерләнгәнлеген белдереү өсөн ҡулланыла.
□ соотв. Не хватает только птичьего молока (о достатке). ■ Аҫыл кустәнәсе: ни генә юҡ! Каҙ, бауырһаҡ, йукә балдары .. Тик кугәрсен һөтөн генә тапмай бала өсөн әсәй ҡулдары! Р. Ғарипов. Пар күгәрсендәй {йәки күгәрсен кеүек) йәшәү татыу ғаиләгә әйтелә. □ Жить дружно, в полном согласии. ■ [Сәлмән менән Көнбикә] пар кугәрсен кеуек татыу йәшәгәйнеләр шул... — тип һөйләгәйне уныц [Юлдаштыц] өләсәһе. 3. Биишева. Тыныслыҡ күгәрсене тыныслыҡ билгеһе итеп ҡабул ителгән аҡ күгәрсен. □ Ғолубь мира.
КҮГӘРСЕН БҮРЕГЕ (Р: марьянник дубравный; И.: melampyrum nemorosum; T.: canavar otugillerden bir bitki) и. бот.
Ике төрлө (һары һәм миләушә) төҫлө сәскәләрҙән торған ағыулы үҫемлек.
□ Марьянник дубравный (лат. Melampyrum nemorosum). ■ Кугәрсен буреге ҡылауыр, һары ауырыуынан дауаланғанда ҡулланыла. «Табын», 3 декабрь 2010.
КҮГӘРСЕНДӘЙ (Р: как голубь; И.: lake pigeon; T.: güvercin gibi) р.
Күгәрсен һымаҡ, күгәрсен рәүешле.
□ Как голубь, по-голубиному. Кугәрсендәй гөрләшеу. Кугәрсендәй парлашыу. Кугәрсендәй талпынышыу. ■ Бына сабый. Кугәрсендәй гөрләп, болғап уйнай кескәй ҡулдарын. Р. Ниғмәти. [Лоҡман:] Ана бит улар [Степан Ильич менән Рәшиҙә] нисек кугәрсендәй гөрләшә! Т. Ғарипова. Илдән килгән кугәрсендәй ҡунды Таңһылыуҙың хаты
усына. Р. Бикбаев. Уралып ятҡан Уралда: әле улай һөйләшеп, әле былай һөйләшеп, кугәрсендәй гөрләшеп, икәу-өсәу серләшеп; сыйырсыҡтай эркелешеп, ҡара ҡаҙҙай теҙелешеп, иртән ҡолон бәйләгән, кусә йөрөп йәйләгән һылыу-һылыу ҡыҙҙар бар. Халыҡ ижадынан. Куҙыйкурпәс менән Маянһылыу, ана шулай, әйтер һуҙҙәрен әйтә алмай, купмелер ваҡыт бер-береһенә ҡарашып торғас, ышығыраҡ бер ергә һыйынып, бөтә донъяларын онотоп, пар кугәрсендәй гөрләшеп, бик оҙаҡ ултырҙылар, ти. «Ҡуҙыйкүр-пәс менән Маянһылыу».
КҮГӘРСЕН КЕТӘГЕ (Р: голубятня;
И.: pigeonry; T: güvercinlik) и.
Өй йәки һарай түбәһендә йорт күгәрсендәре өсөн яһалған оя, күгәрсен ояһы.
□ Голубятня, голубятник. ■ Кугәрсен кетәгендә ҡыҙыл куҙле кугәрсендәр гөрләй. Ғ. Ибраһимов.
КҮГӘРСЕН КҮҘЕ (Р: незабудка; И.: forget-me-not; T: unutmabeni) и. бот.
1. Ҡыҙыл күҙле ваҡ ҡына зәңгәр сәскә.
□ Незабудка (лат. Myosotis). ■ Тыуғанмын мин, сәскә атҡас муйыл, сейә асҡас алһыу бөрөһөн, кук кугәрсен куҙе һипкәс нурын, Ер йәшелгә бөткәс төрөнөп. Р. Хисаметдинова. Кыцғырау сәскә, кугәрсен куҙе, .. тағы әллә ниндәй йөҙ, мец төрлө сәскәләрҙең хуш еҫенән баштар әйләнә. Г. Әхмәтҡужина.
2. миф. Мифологияла кеше ҡанынан барлыҡҡа килгән сәскә. □ Незабудка (мифологизированный цветок).
Күгәрсен күҙендәй эре, таҙа ашлыҡҡа әйтелә. □ Как голубиный глаз (говорится об отборном чистом зерне). Кугәрсен куҙендәй бойҙай.
КҮГӘРСЕН КҮҘЕ ҺЫМАҠТАР (Р: бурачниковые; И.: boraginaceae; T: hodangiller) и. бот.
Ике өлөшлө үҫемлектәр ғаиләһе (кугәрсен куҙе, этҡолаҡ һ. б.). □ Бурачниковые (лат. Boraginaceae). Кугәрсен куҙе һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған уләндәр. Кугәрсен куҙе һы-маҡтарҙыц исемдәрен хәтергә төшөрөу.
КҮГӘРСЕН УТЫ и. бот. ҡар. күк көртмәле. Кугәрсен уты йыйыу. ■ Кан баҫымы юғары булғанда, кугәрсен уты
763
ка. ■ [Новиков:] Кугарсендәрем, ниндәй матур яҙалар бит. Д. Юлтый.
3. этн. Тотем, ырыу ҡошо. □ Тотем, родовой атрибут. Ырыу ҡошом кугәрсен.
4 Күгәрсен кеүек гөрләү 1) бик яғымлы итеп әкрен генә һөйләү. □ Ворковать как голуби; 2) татыу, дуҫ йәшәү. □ Жить, быть в дружбе. Күгәрсен һөтө хыялдың сигендә булған, мөмкин булмаған, табып булмай торған нәмә. □ Птичье молоко. Кугәрсен һөтөн дә табырға әҙер булыу. ■ [Вафин:] Дилбәр, кугәрсен һөтө табырға ла әҙермен! Р. Камал. Күгәрсен һөтө генә юк етеш-лекте, муллыҡты йәки табындың бик бай әҙерләнгәнлеген белдереү өсөн ҡулланыла.
□ соотв. Не хватает только птичьего молока (о достатке). ■ Аҫыл кустәнәсе: ни генә юҡ! Каҙ, бауырһаҡ, йукә балдары .. Тик кугәрсен һөтөн генә тапмай бала өсөн әсәй ҡулдары! Р. Ғарипов. Пар күгәрсендәй {йәки күгәрсен кеүек) йәшәү татыу ғаиләгә әйтелә. □ Жить дружно, в полном согласии. ■ [Сәлмән менән Көнбикә] пар кугәрсен кеуек татыу йәшәгәйнеләр шул... — тип һөйләгәйне уныц [Юлдаштыц] өләсәһе. 3. Биишева. Тыныслыҡ күгәрсене тыныслыҡ билгеһе итеп ҡабул ителгән аҡ күгәрсен. □ Ғолубь мира.
КҮГӘРСЕН БҮРЕГЕ (Р: марьянник дубравный; И.: melampyrum nemorosum; T.: canavar otugillerden bir bitki) и. бот.
Ике төрлө (һары һәм миләушә) төҫлө сәскәләрҙән торған ағыулы үҫемлек.
□ Марьянник дубравный (лат. Melampyrum nemorosum). ■ Кугәрсен буреге ҡылауыр, һары ауырыуынан дауаланғанда ҡулланыла. «Табын», 3 декабрь 2010.
КҮГӘРСЕНДӘЙ (Р: как голубь; И.: lake pigeon; T.: güvercin gibi) р.
Күгәрсен һымаҡ, күгәрсен рәүешле.
□ Как голубь, по-голубиному. Кугәрсендәй гөрләшеу. Кугәрсендәй парлашыу. Кугәрсендәй талпынышыу. ■ Бына сабый. Кугәрсендәй гөрләп, болғап уйнай кескәй ҡулдарын. Р. Ниғмәти. [Лоҡман:] Ана бит улар [Степан Ильич менән Рәшиҙә] нисек кугәрсендәй гөрләшә! Т. Ғарипова. Илдән килгән кугәрсендәй ҡунды Таңһылыуҙың хаты
усына. Р. Бикбаев. Уралып ятҡан Уралда: әле улай һөйләшеп, әле былай һөйләшеп, кугәрсендәй гөрләшеп, икәу-өсәу серләшеп; сыйырсыҡтай эркелешеп, ҡара ҡаҙҙай теҙелешеп, иртән ҡолон бәйләгән, кусә йөрөп йәйләгән һылыу-һылыу ҡыҙҙар бар. Халыҡ ижадынан. Куҙыйкурпәс менән Маянһылыу, ана шулай, әйтер һуҙҙәрен әйтә алмай, купмелер ваҡыт бер-береһенә ҡарашып торғас, ышығыраҡ бер ергә һыйынып, бөтә донъяларын онотоп, пар кугәрсендәй гөрләшеп, бик оҙаҡ ултырҙылар, ти. «Ҡуҙыйкүр-пәс менән Маянһылыу».
КҮГӘРСЕН КЕТӘГЕ (Р: голубятня;
И.: pigeonry; T: güvercinlik) и.
Өй йәки һарай түбәһендә йорт күгәрсендәре өсөн яһалған оя, күгәрсен ояһы.
□ Голубятня, голубятник. ■ Кугәрсен кетәгендә ҡыҙыл куҙле кугәрсендәр гөрләй. Ғ. Ибраһимов.
КҮГӘРСЕН КҮҘЕ (Р: незабудка; И.: forget-me-not; T: unutmabeni) и. бот.
1. Ҡыҙыл күҙле ваҡ ҡына зәңгәр сәскә.
□ Незабудка (лат. Myosotis). ■ Тыуғанмын мин, сәскә атҡас муйыл, сейә асҡас алһыу бөрөһөн, кук кугәрсен куҙе һипкәс нурын, Ер йәшелгә бөткәс төрөнөп. Р. Хисаметдинова. Кыцғырау сәскә, кугәрсен куҙе, .. тағы әллә ниндәй йөҙ, мец төрлө сәскәләрҙең хуш еҫенән баштар әйләнә. Г. Әхмәтҡужина.
2. миф. Мифологияла кеше ҡанынан барлыҡҡа килгән сәскә. □ Незабудка (мифологизированный цветок).
Күгәрсен күҙендәй эре, таҙа ашлыҡҡа әйтелә. □ Как голубиный глаз (говорится об отборном чистом зерне). Кугәрсен куҙендәй бойҙай.
КҮГӘРСЕН КҮҘЕ ҺЫМАҠТАР (Р: бурачниковые; И.: boraginaceae; T: hodangiller) и. бот.
Ике өлөшлө үҫемлектәр ғаиләһе (кугәрсен куҙе, этҡолаҡ һ. б.). □ Бурачниковые (лат. Boraginaceae). Кугәрсен куҙе һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған уләндәр. Кугәрсен куҙе һы-маҡтарҙыц исемдәрен хәтергә төшөрөу.
КҮГӘРСЕН УТЫ и. бот. ҡар. күк көртмәле. Кугәрсен уты йыйыу. ■ Кан баҫымы юғары булғанда, кугәрсен уты
763