Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 765 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘ
көҙгөһө. Әйтем. Куҙ курер, куңел теләр. Мәҡәл. Ҡуҙ — куңелдең шишмәһе. Әйтем. Ҡараңғының куҙе юҡ. Әйтем. Үҙе туйған, куҙе туймаған. Әйтем. Көсләп асҡан куҙҙең нуры юҡ. Мәҡәл.
2. Кемгәлер йәки нимәгәлер йүнәлтелгән ҡараш. □ Взгляд, взор. Куҙҙе [ситкә] алыу. Куҙ менән оҙатып ҡалыу. Куҙен алмай ҡарау. ■ Алтынбай Насирҙың йөҙөнән куҙен алманы. 3. Ураҡсин. Сафия йәнә уҙенең бәләкәсенән куҙен алмай. Т. Ғиниәтуллин. Рафиҡтың Линаранан ике куҙен айырып ала алмай ҡарап тороуҙары әле лә иҫендә. Л. Якшыбаева. • Куңелдәге серҙе куҙ белдерер. Мәҡәл. Куҙ ҡайҙа — куңел шунда. Әйтем.
3. Ҡараштың сағылышы. □ Отражение взгляда, взора. Көнсөл куҙ. Оятһыҙ куҙ.
■ Көнсөл куҙ, айға ҡара! Унда һинең кук ялтыр тәтәйең. Башҡорт мифологияһынан.
4. миф. Ҡараштың йәшерен тәьҫир көсө. □ Магическая сила глаз, сглаз. ■ Яҡшы куҙ, беләм, таш иретә, ағас ҡорота куҙҙең яманы. М. Кәрим. • Куҙ кешене ҡәбергә, малды ҡаҙанға керетер. Әйтем.
5. Күреү һәләте. □ Зрение. Куҙ бөтөу. Куҙ насарайыу. Куҙҙән яҙыу. ■ [Өйрәнсек — һөнәрсегә:]Көн-төн куҙ бөтөрөп, уҙеңдең ҡараңғы өйөңдә тәңкәлеп ултыраһың. 3. Биишева.
♦ Куҙ аҡайыу (йәки аларыу) ҡар. күҙ<ҙәр> шар<ҙай> булыу. Күҙ алды (йәки алдары) ҡараңғыланыу (йәки томаланыу, сыбарланыу) ҡапыл баш иҫәңгерәп, күҙ күрмәҫ булыу. □ Потемнеть, помутиться в глазах (от волнения, бессилия и т. п.). ■ Әгәр көн торошона һиҙгер булһағыҙ... куҙ алды ҡараңғыланыу, хәлһеҙлек, баш әйләнеу, баҫҡыс буйлап кутәрелгәндә уҙеңде насар тойоу һиҙелә. «Йәшлек», 12 ғинуар 2010. Күҙ алдына килеү (йәки баҫыу) хәтергә, уйға килеп һүрәтләнеү. □ Оживать, встать перед глазами, предстать перед глазами (мысленно).
■ Шаулай беҙ ултыртҡан тал-тирәктәр. Ҡалай бейек уҫеп киткәндәр! Япраҡтары ялтлай баллы һымаҡ, куҙ алдыма килә уткәндәр... Р. Ғарипов. Күҙ алдына килтереү (йәки баҫтырыу) 1) хәтерҙә уятып, һүрәт
ләндереү. □ Воображать. ■ Мин шул ос һәнәген кургән һайын атайымдың тере һынын куҙ алдына килтерәм. Н. Мусин. Ағиҙел өҫтө ҡуйы томанға төрөнгәйне. Ниңәлер ауылымдың ап-аҡ булып ҡояшта ялтлап ултырған өйҙәре куҙ алдыма килеп баҫты. Д. Бүләков; 2) башҡа килтереү, уйлау. □ Представлять. Куҙ алдына килтерә алмаҫлыҡ хәл. ■ Мин .. аҡҡоштарҙың юл таба белеуҙәрен куҙ алдына килтерҙем. С. Кулибай. Күҙ алдынан китмәү иҫтән, хәтерҙән сыҡмау. □ Стоять перед глазами у кого-л., стоять в глазах у кого-л. ■ Әммә Мин^ебикәһе уның [Шағәленең] куҙ алдынан китмәне. К. Мәргән. Ҡарағай, шыршы ҡаплаған тауҙар, Ҡариҙел йылғаһы куҙ алдынан китмәй. Д. Бүләков. Күҙ алдынан уҙҙырыу (йәки кисереү) бер-бер артлы күҙ алдына килтереү. □ Представить мысленно. Күҙ алдынан уҙыу бер-бер артлы күҙ алдына килеү. □ Промелькнуть перед глазами. Күҙ алдында йондоҙҙар уйнау ҡар. күҙҙән уттар күренеү. Күҙ алдында сыуалыу кемдеңдер алдынан китмәү. □ Вертеться на глазах, перед глазами; лезть в (на) глаза. Күҙ алдында (йәки уңында) тотоу 1) Конкрет нимәнелер уйҙа тотоу. □ Иметь в виду. ■ Беҙ Ырым-бурға Хөсәйениә мәҙрәсәһен куҙ уңында тотоп барһаҡ та, эш беҙ уйлағанса барып сыҡманы. Т. Йәнәби; 2) ҡар. күҙ алдынан китмәү. Күҙ <ҙә> (йәки күҙҙе) астырмау (йәки күҙен дә астырмау) оялтып, бәйләнеп, тынғы бирмәү. □ Не дать открыть глаза; не дать ничего сказать против; не дать рта открыть. И [Казактар:] Беҙҙе былай ҙа «азиаттар» тип куҙҙе астырмайҙар, әйҙә, уҙебеҙҙекеләрҙе генә ярығыҙ инде, өндәре лә, тындары ла сыҡмаһын. 3. Ураҡсин. Күҙ асып йомғансы бик тиҙ, тиҙ арала. □ В одно мгновение; в мгновение ока, вмиг. И Кыл дилбегәнең шыйлап осоуы булды, куҙ асып йомғансы аттарҙың башына йугән дә кейҙерелде, тышауҙары ситкә ырғытылды. Ә. Хәкимов. Куҙ асып йомған арала ғына булып уткән был ҡабатланмаҫ бәхетле минуттар Сәлимәнең куңелендә болотло куктә балҡыған йәшен сатҡылары кеуек кенә яҡтырып ҡалдылар. 3. Биишева. Күҙгә аҡ-
765
көҙгөһө. Әйтем. Куҙ курер, куңел теләр. Мәҡәл. Ҡуҙ — куңелдең шишмәһе. Әйтем. Ҡараңғының куҙе юҡ. Әйтем. Үҙе туйған, куҙе туймаған. Әйтем. Көсләп асҡан куҙҙең нуры юҡ. Мәҡәл.
2. Кемгәлер йәки нимәгәлер йүнәлтелгән ҡараш. □ Взгляд, взор. Куҙҙе [ситкә] алыу. Куҙ менән оҙатып ҡалыу. Куҙен алмай ҡарау. ■ Алтынбай Насирҙың йөҙөнән куҙен алманы. 3. Ураҡсин. Сафия йәнә уҙенең бәләкәсенән куҙен алмай. Т. Ғиниәтуллин. Рафиҡтың Линаранан ике куҙен айырып ала алмай ҡарап тороуҙары әле лә иҫендә. Л. Якшыбаева. • Куңелдәге серҙе куҙ белдерер. Мәҡәл. Куҙ ҡайҙа — куңел шунда. Әйтем.
3. Ҡараштың сағылышы. □ Отражение взгляда, взора. Көнсөл куҙ. Оятһыҙ куҙ.
■ Көнсөл куҙ, айға ҡара! Унда һинең кук ялтыр тәтәйең. Башҡорт мифологияһынан.
4. миф. Ҡараштың йәшерен тәьҫир көсө. □ Магическая сила глаз, сглаз. ■ Яҡшы куҙ, беләм, таш иретә, ағас ҡорота куҙҙең яманы. М. Кәрим. • Куҙ кешене ҡәбергә, малды ҡаҙанға керетер. Әйтем.
5. Күреү һәләте. □ Зрение. Куҙ бөтөу. Куҙ насарайыу. Куҙҙән яҙыу. ■ [Өйрәнсек — һөнәрсегә:]Көн-төн куҙ бөтөрөп, уҙеңдең ҡараңғы өйөңдә тәңкәлеп ултыраһың. 3. Биишева.
♦ Куҙ аҡайыу (йәки аларыу) ҡар. күҙ<ҙәр> шар<ҙай> булыу. Күҙ алды (йәки алдары) ҡараңғыланыу (йәки томаланыу, сыбарланыу) ҡапыл баш иҫәңгерәп, күҙ күрмәҫ булыу. □ Потемнеть, помутиться в глазах (от волнения, бессилия и т. п.). ■ Әгәр көн торошона һиҙгер булһағыҙ... куҙ алды ҡараңғыланыу, хәлһеҙлек, баш әйләнеу, баҫҡыс буйлап кутәрелгәндә уҙеңде насар тойоу һиҙелә. «Йәшлек», 12 ғинуар 2010. Күҙ алдына килеү (йәки баҫыу) хәтергә, уйға килеп һүрәтләнеү. □ Оживать, встать перед глазами, предстать перед глазами (мысленно).
■ Шаулай беҙ ултыртҡан тал-тирәктәр. Ҡалай бейек уҫеп киткәндәр! Япраҡтары ялтлай баллы һымаҡ, куҙ алдыма килә уткәндәр... Р. Ғарипов. Күҙ алдына килтереү (йәки баҫтырыу) 1) хәтерҙә уятып, һүрәт
ләндереү. □ Воображать. ■ Мин шул ос һәнәген кургән һайын атайымдың тере һынын куҙ алдына килтерәм. Н. Мусин. Ағиҙел өҫтө ҡуйы томанға төрөнгәйне. Ниңәлер ауылымдың ап-аҡ булып ҡояшта ялтлап ултырған өйҙәре куҙ алдыма килеп баҫты. Д. Бүләков; 2) башҡа килтереү, уйлау. □ Представлять. Куҙ алдына килтерә алмаҫлыҡ хәл. ■ Мин .. аҡҡоштарҙың юл таба белеуҙәрен куҙ алдына килтерҙем. С. Кулибай. Күҙ алдынан китмәү иҫтән, хәтерҙән сыҡмау. □ Стоять перед глазами у кого-л., стоять в глазах у кого-л. ■ Әммә Мин^ебикәһе уның [Шағәленең] куҙ алдынан китмәне. К. Мәргән. Ҡарағай, шыршы ҡаплаған тауҙар, Ҡариҙел йылғаһы куҙ алдынан китмәй. Д. Бүләков. Күҙ алдынан уҙҙырыу (йәки кисереү) бер-бер артлы күҙ алдына килтереү. □ Представить мысленно. Күҙ алдынан уҙыу бер-бер артлы күҙ алдына килеү. □ Промелькнуть перед глазами. Күҙ алдында йондоҙҙар уйнау ҡар. күҙҙән уттар күренеү. Күҙ алдында сыуалыу кемдеңдер алдынан китмәү. □ Вертеться на глазах, перед глазами; лезть в (на) глаза. Күҙ алдында (йәки уңында) тотоу 1) Конкрет нимәнелер уйҙа тотоу. □ Иметь в виду. ■ Беҙ Ырым-бурға Хөсәйениә мәҙрәсәһен куҙ уңында тотоп барһаҡ та, эш беҙ уйлағанса барып сыҡманы. Т. Йәнәби; 2) ҡар. күҙ алдынан китмәү. Күҙ <ҙә> (йәки күҙҙе) астырмау (йәки күҙен дә астырмау) оялтып, бәйләнеп, тынғы бирмәү. □ Не дать открыть глаза; не дать ничего сказать против; не дать рта открыть. И [Казактар:] Беҙҙе былай ҙа «азиаттар» тип куҙҙе астырмайҙар, әйҙә, уҙебеҙҙекеләрҙе генә ярығыҙ инде, өндәре лә, тындары ла сыҡмаһын. 3. Ураҡсин. Күҙ асып йомғансы бик тиҙ, тиҙ арала. □ В одно мгновение; в мгновение ока, вмиг. И Кыл дилбегәнең шыйлап осоуы булды, куҙ асып йомғансы аттарҙың башына йугән дә кейҙерелде, тышауҙары ситкә ырғытылды. Ә. Хәкимов. Куҙ асып йомған арала ғына булып уткән был ҡабатланмаҫ бәхетле минуттар Сәлимәнең куңелендә болотло куктә балҡыған йәшен сатҡылары кеуек кенә яҡтырып ҡалдылар. 3. Биишева. Күҙгә аҡ-
765