Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 767 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘ
ганда, ҡапыл ғына. □ Вдруг, в одно мгновение, быстро (об исчезновении кого-чего). Куҙ менән ҡаш араһында юҡ булыу. ■ Мәсем хандың ҡыҙы куҙ менән ҡаш араһында ғәйеп булды. «Аҡбуҙат». Күҙ нәҙегәйеү насар күрә башлау. □ Ухудшаться (о зрении). Күҙ өҫтөндәге ҡаш кеүек ҡар. ҡаш I. Күҙ тоҙ<ҙай> булыу һоҡланыу, ҡыҙығыу, аптырауҙан күҙ ялтырау, яныу. □ Сверкать, блестеть (о глазах — от удивления, восхищения). ■ Эй, Хәсбикәй, тумалаҡ, йыуан аяҡ, бына ашлыҡ укереп уҫеп китһә, һинең матур куҙҙәр тоҙ булыр. Б. Ишемғолов. Күҙ түбәгә сығыу сама белмәй шаярыу, тыйнаҡһыҙланыу.
□ Сильно баловаться. Күҙ тышта ҡалыу салт ҡояштан ингәс, күрмәҫ булыу. □ Плохо видеть в помещении после яркого солнца на улице. Күҙ уйнау нимә менәндер әҫәрләнеп ян-яҡҡа ҡаранғанды белдерә. □ Играть глазами. Күҙ уңынан төшөү иғтибарҙан ситтә ҡалыу. □ Быть упущенным из виду, оставленным без внимания. Күҙ<ҙәр> шар<ҙай> булыу аптырау, ҡурҡыуҙан күҙҙәр ҙурайып китеү. □ соотв. Лезть на лоб, вылезать из орбит (о глазах — от испуга, удивления). И Ку сэр хандың аптырауҙан куҙҙәре шарҙай булды, ти. Халыҡ ижадынан. Күрер {йәки ҡарар) күҙгә ҡарап тороуға. □ На вид, с виду. ■ Курер куҙгә матур тугел, әллә ниңә яратам. Халыҡ йырынан. Ҡуҙы {йәки ҡуй) күҙ ?УР һоро күҙгә ҡарата. □ Большие карие глаза, доел. Овечий глаз. ■ Оҙон ғына буйлы, аҡ сырайлы, ҡара ғына ҡашлы, ҡуй куҙле. Халыҡ йырынан. Ҡырын күҙ менән ҡарау 1) асыуланып, асыу менән ҡарау.
□ Смотреть косо, коситься. ■ Йәшерәк ирҙәр, Сәхибәгә ҡарап алғандан һуң, уҙҙәренең ҡатындарына ҡырын куҙ менән генә ҡарап ҡуялар. Ғ. Хәйри; 2) яратмау, хуп күрмәү.
□ Относиться недружелюбно. ■ Төлкөсура шунда әйләнеп ҡайтыр әле. Уға ла бит хәҙер бында турәләр гел ҡырын куҙ менән ҡарарҙар. Н. Мусин. Ҡыш күҙе ҡараңғы ҡышҡы кейемгә нәфислек мотлаҡ түгел, тигән мәғәнәлә ҡулланыла. □ Говорится о необязательности быть зимней одежде изящной. Мәҙе күҙе булыу {йәки төшөу) ҡар. мәҙе. Ни күҙе менән оятҡа, хурлыҡҡа ҡалғанда
әйтелә. □ Как посмеет, как может. Ни куҙем менән куренәйем. Осло күҙ тейешһеҙҙе күреп барған кешегә ҡарата әйтелә; осҡор күҙле. □ Зоркий глаз. Таш күҙ мәғәнәһеҙ ҡарашлы ҙур күҙгә ҡарата. □ Выпученные глаза, пучеглазый. Тоҙ күҙ мәғәнәһеҙ төҫһөҙ күҙгә ҡарата. □ Бесцветные глаза. Төлкө күҙ ҡыйығыраҡ булып торған күҙгә ҡарата әйтелә. □ Лисьи глаза. Ут күҙе яҡтылыҡ, ут.
□ Свет, огонь. Үҙ күҙең менән күреү нимәнеңдер ысынлығын иҫбатлау өсөн әйтелә.
□ Видеть своими глазами. ■ Бабсаҡтың һигеҙ ир менән килгән юлын Мәсем хан уҙ куҙе менән курҙе. «Бабсаҡ менән Күсәк». Үҙ һүҙле, үгеҙ күҙле бик еңмеш, үҙ һүҙен бирмәгән кешегә әйтелә. □ Упрямый, упрямец. Эт күҙ һөмһөҙ, мәғәнәһеҙ кешегә ҡарата әйтелә. □ Бесстыдный (человек). Яҡты күҙҙә яҡтыла, ҡараңғы төшмәҫ борон. □ До наступления темноты, пока светло. ■ [Аҡбулат: ] Шул эш буйынса саҡырғандыр тип, кеше аяғы һил булғанды ҡотоп, яҡты куҙҙә килмәнем. М. Буранғолов. Яман күҙ менән ҡарау ҡар. ҡарау. Ят күҙ сит кешегә ҡарата әйтелә. □ Чужой, посторонний (человек). ■ Миңлегөл төштән һуң ғына атына менеп ҡайтырға сыҡты. Ят куҙҙәргә бәрелмәу өсөн, ул бая килгән юлынан тугел, бөтөнләй икенсе яҡтан урап ҡайтты. Н. Мусин.
КҮҘ II (Р.: отверстие; И.: eyelet; T.: göz-cük) и.
1. Ҡарау, күҙәтеү өсөн махсус эшләнгән тишек. □ Отверстие, глазок. Ишек куҙе. Мартен мейесенең куҙе. Төрмә ишегенең куҙе. Фотоаппараттың куҙе. ■ Тирә-яҡҡа пушка куҙҙәре менән тишеп ҡарап торған ҙур дредноут, крейсерҙар һәм башҡа һуғыш караптары [илде һөжумдәрҙән] һаҡлайҙар. А. Карнай.
2. Мәрйен-муйынсаҡтың, энәнең еп үткәрә торған тишеге; күҙәү. □ Ушко. Ҙур куҙле мәрйен. Муйынсаҡ куҙе. Энә куҙенә еп һаплау. ■ Атаһынан кургән уҡ юныр ҙа, уғы утер энә куҙенән. Р. Ғарипов. Ҡыҙ өйрәтеуе буйынса, егет энә куҙенә ата, һынып ҡалған куҙҙе дейеугә килтерә. Халыҡ ижадынан. • Энә куҙенән һына, сәсән һуҙенән һына. Мәҡәл.
767
ганда, ҡапыл ғына. □ Вдруг, в одно мгновение, быстро (об исчезновении кого-чего). Куҙ менән ҡаш араһында юҡ булыу. ■ Мәсем хандың ҡыҙы куҙ менән ҡаш араһында ғәйеп булды. «Аҡбуҙат». Күҙ нәҙегәйеү насар күрә башлау. □ Ухудшаться (о зрении). Күҙ өҫтөндәге ҡаш кеүек ҡар. ҡаш I. Күҙ тоҙ<ҙай> булыу һоҡланыу, ҡыҙығыу, аптырауҙан күҙ ялтырау, яныу. □ Сверкать, блестеть (о глазах — от удивления, восхищения). ■ Эй, Хәсбикәй, тумалаҡ, йыуан аяҡ, бына ашлыҡ укереп уҫеп китһә, һинең матур куҙҙәр тоҙ булыр. Б. Ишемғолов. Күҙ түбәгә сығыу сама белмәй шаярыу, тыйнаҡһыҙланыу.
□ Сильно баловаться. Күҙ тышта ҡалыу салт ҡояштан ингәс, күрмәҫ булыу. □ Плохо видеть в помещении после яркого солнца на улице. Күҙ уйнау нимә менәндер әҫәрләнеп ян-яҡҡа ҡаранғанды белдерә. □ Играть глазами. Күҙ уңынан төшөү иғтибарҙан ситтә ҡалыу. □ Быть упущенным из виду, оставленным без внимания. Күҙ<ҙәр> шар<ҙай> булыу аптырау, ҡурҡыуҙан күҙҙәр ҙурайып китеү. □ соотв. Лезть на лоб, вылезать из орбит (о глазах — от испуга, удивления). И Ку сэр хандың аптырауҙан куҙҙәре шарҙай булды, ти. Халыҡ ижадынан. Күрер {йәки ҡарар) күҙгә ҡарап тороуға. □ На вид, с виду. ■ Курер куҙгә матур тугел, әллә ниңә яратам. Халыҡ йырынан. Ҡуҙы {йәки ҡуй) күҙ ?УР һоро күҙгә ҡарата. □ Большие карие глаза, доел. Овечий глаз. ■ Оҙон ғына буйлы, аҡ сырайлы, ҡара ғына ҡашлы, ҡуй куҙле. Халыҡ йырынан. Ҡырын күҙ менән ҡарау 1) асыуланып, асыу менән ҡарау.
□ Смотреть косо, коситься. ■ Йәшерәк ирҙәр, Сәхибәгә ҡарап алғандан һуң, уҙҙәренең ҡатындарына ҡырын куҙ менән генә ҡарап ҡуялар. Ғ. Хәйри; 2) яратмау, хуп күрмәү.
□ Относиться недружелюбно. ■ Төлкөсура шунда әйләнеп ҡайтыр әле. Уға ла бит хәҙер бында турәләр гел ҡырын куҙ менән ҡарарҙар. Н. Мусин. Ҡыш күҙе ҡараңғы ҡышҡы кейемгә нәфислек мотлаҡ түгел, тигән мәғәнәлә ҡулланыла. □ Говорится о необязательности быть зимней одежде изящной. Мәҙе күҙе булыу {йәки төшөу) ҡар. мәҙе. Ни күҙе менән оятҡа, хурлыҡҡа ҡалғанда
әйтелә. □ Как посмеет, как может. Ни куҙем менән куренәйем. Осло күҙ тейешһеҙҙе күреп барған кешегә ҡарата әйтелә; осҡор күҙле. □ Зоркий глаз. Таш күҙ мәғәнәһеҙ ҡарашлы ҙур күҙгә ҡарата. □ Выпученные глаза, пучеглазый. Тоҙ күҙ мәғәнәһеҙ төҫһөҙ күҙгә ҡарата. □ Бесцветные глаза. Төлкө күҙ ҡыйығыраҡ булып торған күҙгә ҡарата әйтелә. □ Лисьи глаза. Ут күҙе яҡтылыҡ, ут.
□ Свет, огонь. Үҙ күҙең менән күреү нимәнеңдер ысынлығын иҫбатлау өсөн әйтелә.
□ Видеть своими глазами. ■ Бабсаҡтың һигеҙ ир менән килгән юлын Мәсем хан уҙ куҙе менән курҙе. «Бабсаҡ менән Күсәк». Үҙ һүҙле, үгеҙ күҙле бик еңмеш, үҙ һүҙен бирмәгән кешегә әйтелә. □ Упрямый, упрямец. Эт күҙ һөмһөҙ, мәғәнәһеҙ кешегә ҡарата әйтелә. □ Бесстыдный (человек). Яҡты күҙҙә яҡтыла, ҡараңғы төшмәҫ борон. □ До наступления темноты, пока светло. ■ [Аҡбулат: ] Шул эш буйынса саҡырғандыр тип, кеше аяғы һил булғанды ҡотоп, яҡты куҙҙә килмәнем. М. Буранғолов. Яман күҙ менән ҡарау ҡар. ҡарау. Ят күҙ сит кешегә ҡарата әйтелә. □ Чужой, посторонний (человек). ■ Миңлегөл төштән һуң ғына атына менеп ҡайтырға сыҡты. Ят куҙҙәргә бәрелмәу өсөн, ул бая килгән юлынан тугел, бөтөнләй икенсе яҡтан урап ҡайтты. Н. Мусин.
КҮҘ II (Р.: отверстие; И.: eyelet; T.: göz-cük) и.
1. Ҡарау, күҙәтеү өсөн махсус эшләнгән тишек. □ Отверстие, глазок. Ишек куҙе. Мартен мейесенең куҙе. Төрмә ишегенең куҙе. Фотоаппараттың куҙе. ■ Тирә-яҡҡа пушка куҙҙәре менән тишеп ҡарап торған ҙур дредноут, крейсерҙар һәм башҡа һуғыш караптары [илде һөжумдәрҙән] һаҡлайҙар. А. Карнай.
2. Мәрйен-муйынсаҡтың, энәнең еп үткәрә торған тишеге; күҙәү. □ Ушко. Ҙур куҙле мәрйен. Муйынсаҡ куҙе. Энә куҙенә еп һаплау. ■ Атаһынан кургән уҡ юныр ҙа, уғы утер энә куҙенән. Р. Ғарипов. Ҡыҙ өйрәтеуе буйынса, егет энә куҙенә ата, һынып ҡалған куҙҙе дейеугә килтерә. Халыҡ ижадынан. • Энә куҙенән һына, сәсән һуҙенән һына. Мәҡәл.
767