Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 768 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘ АҒЫ
3. Бәйләм бәйләгәндә яһалған элмәк.
□ Петля, петелька, ячейка, ячея (сети). Куҙе китте. Куҙе төштө. Куҙ өҫтәу. ■ Ғәйникамал инәй ҡулына бәйләмен алып, бер-ике генә куҙ бәйләне лә эшен ситкә ҡуйҙы. Яр. Вәлиев.
4. Шөйтө элмәге. □ Петля навоя. Куҙ ебәреу. Куҙ ыскындырыу. Бөгөн ике генә куҙ һуҡтым.
5. Картуфтағы бөрө урыны. □ Глазок, почка (картофеля). Картуфтыц куҙен алып ултыртыу.
6. бот. Сәскәнең уртаһындағы һеркәлек.
□ Пыльник. Һары куҙле аҡ сәскә. ■ Яҙ гөлдәре куҙҙәрен астылар, хуш еҫ менән тулды болондар. С. Ҡудаш.
7. ҡар. күҙгәнәк 1. ■ Ваҡ ҡына тәҙрә куҙҙәренец ҡайныһы ҡырҡ ҡорау быяланан, ҡайныһы ҡарындыҡтан бөткән. Ғ. Дәүләтшин.
8. диал. ҡар. күҙәнәк 4. Балауыҙ куҙе.
9. Ҡар бөртөгө, ямғыр тамсыһы. □ Снежинка, капелька. Кар куҙе. Ямғыр куҙе. Ваҡ куҙле ямғыр. Эре куҙле ҡар. Ямғыр куҙе төшә. Бер куҙе ямғыр, бер куҙе ҡар — рашҡылап китте. ■ Көҙгө бысраҡтар башланды. Көн дә тиерлек ямғыр яуа, ҡар куҙҙәре лә төшкөләй. Н. Мусин. Тып-тып итеп биткә килеп төшә ямғыр куҙе — йәшәу тамсыһы. Р. Ғарипов. Йәй буйына бер тамсы ла ямғыр куҙе төшмәне. И. Насыри. Куктәрҙә лә була ҡыҫыр кукрәу, ямғыр куҙе ҡуя төшкөләп... X. Назар.
10. эйл. ф. Күҙгенәйем. ■ Кук кугәрсен-кәй куктә уйнай, куләгәһе уныц ерҙә уйнай. Куҙгенәйем минец йоҡлаһа ла, куцелкәйем минец купте уйлай. Халыҡ ижадынан.
♦ Энә күҙендәй {йәки осондай) бәләкәй генә (тишеккә ҡарата). □ Мелкий, маленький. ■ Сурағол энә осондай нәмәне тау ҡәҙәре иттереп һөйләп йөрөй торған бер кеше. Т. Хәйбуллин. Йөрәктә генә энә куҙендәй шырау тороп ҡалды шулай ҙа... А. Абдуллин. Ҙур янғын энә куҙендәй генә осҡондан урләп китә тугелме. Ә. Хәкимов. Энә күҙенән үткәреү бик ныҡ төпсөп тикшереү, темтекләү. □ Тщательно проверять. доел. Пропустить через ушко иглы.
КҮҘ АҒЫ (Р.: склера; И.: sclera; T: göz akı) и.
1. анат. Күҙ алмаһының аҡ өлөшө. □ Склера; глазное яблоко. Куҙ ағыныц аномалияһы. Куҙ ағы ауырыуҙары. ■ Куҙҙәренец генә ағы менән заман баҡты һеҙгә... Т. Йосопов. Рәшит Аҙнабаевич куҙ ағы менән генә Ғәҙилә яғына ҡарап алды. Л. Якшыбаева.
2. миф. Күҙҙең магик көсө. □ Магическая сила глаз. ■ Куҙ ағы — куҙҙец арбай торған көсө. Башҡорт мифологияһынан.
♦ Күҙ ағы менән ҡарау ҡар. күҙҙең ағын әйләндереп ҡарау. Күҙҙең ағын әйләндереп {йәки еңдереп) ҡарау яман асыу менән ҡарау. □ Смотреть со злобой. И Хажисол-тан бай, куҙ ағын әйләндереп ҡарап, старостаны киҫәтеп әйтте. Я. Хамматов.
КҮҘ АЛДЫНДА (Р: перед глазами; И.: in mind; T: göz önünde) р.
1. Ҡаршыла, эргәлә. □ Перед глазами, на глазах, открыто. И Ир бала .. бөгөн куҙ алдында, иртәгә әллә ҡайҙа. Һ. Дәүләтшина.
2. Кешенең үҙе алдында. □ В глаза, очно, в присутствии самого человека. Куҙ алдында арттырып һөйләу. Куҙ алдында хурлау. • Куҙ алдында маҡтама, куҙ артында хурлама. Әйтем.
3. Хәтерҙә, иҫтә. □ В памяти, в воображении. Куҙ алдында тороу. Куҙ алдында тотоу. ■ Әлдә онотолмаған ул хистәрем, куҙ алдымда һаман кургәндәр. Ғ. Сәләм.
4. Ҡарап торғанда, бик тиҙ. □ В мгновение ока. ■ [Хәйруллиндыц] төрөпкәһе куҙ алдында сыйырсыҡҡа әйләнә лә форточка аша осоп сығып юғала. С. Агиш.
КҮҘАЛЛАУ (күҙалла-) (Р: вообразить; И.: imagine; T: tasavvur etmek) ҡ. кит.
Күҙ алдына килтереү, фекерләү. □ Вообразить, представить, мысленно воспроизвести. ■ [Шағир]халыҡтыц поэтиклаштырылған биографияһын куҙаллау аша уныц оло яҙмышы хаҡында һуҙ алып бара. Ә. Вахитов.
КҮҘ АЛМАҺЫ (Р: глазное яблоко; И.: ball of the eye; T.: gözyuvarı) и. анат.
Күҙҙең бөтә тумалағы. □ Глазное яблоко. Куҙ алмаһындағы осҡон. Нурлы куҙ алмаһы. ■ [Өрҡиә] уйсанланып киткән төҫлө, куҙ алмаһында баҫалҡы йылты
768
3. Бәйләм бәйләгәндә яһалған элмәк.
□ Петля, петелька, ячейка, ячея (сети). Куҙе китте. Куҙе төштө. Куҙ өҫтәу. ■ Ғәйникамал инәй ҡулына бәйләмен алып, бер-ике генә куҙ бәйләне лә эшен ситкә ҡуйҙы. Яр. Вәлиев.
4. Шөйтө элмәге. □ Петля навоя. Куҙ ебәреу. Куҙ ыскындырыу. Бөгөн ике генә куҙ һуҡтым.
5. Картуфтағы бөрө урыны. □ Глазок, почка (картофеля). Картуфтыц куҙен алып ултыртыу.
6. бот. Сәскәнең уртаһындағы һеркәлек.
□ Пыльник. Һары куҙле аҡ сәскә. ■ Яҙ гөлдәре куҙҙәрен астылар, хуш еҫ менән тулды болондар. С. Ҡудаш.
7. ҡар. күҙгәнәк 1. ■ Ваҡ ҡына тәҙрә куҙҙәренец ҡайныһы ҡырҡ ҡорау быяланан, ҡайныһы ҡарындыҡтан бөткән. Ғ. Дәүләтшин.
8. диал. ҡар. күҙәнәк 4. Балауыҙ куҙе.
9. Ҡар бөртөгө, ямғыр тамсыһы. □ Снежинка, капелька. Кар куҙе. Ямғыр куҙе. Ваҡ куҙле ямғыр. Эре куҙле ҡар. Ямғыр куҙе төшә. Бер куҙе ямғыр, бер куҙе ҡар — рашҡылап китте. ■ Көҙгө бысраҡтар башланды. Көн дә тиерлек ямғыр яуа, ҡар куҙҙәре лә төшкөләй. Н. Мусин. Тып-тып итеп биткә килеп төшә ямғыр куҙе — йәшәу тамсыһы. Р. Ғарипов. Йәй буйына бер тамсы ла ямғыр куҙе төшмәне. И. Насыри. Куктәрҙә лә була ҡыҫыр кукрәу, ямғыр куҙе ҡуя төшкөләп... X. Назар.
10. эйл. ф. Күҙгенәйем. ■ Кук кугәрсен-кәй куктә уйнай, куләгәһе уныц ерҙә уйнай. Куҙгенәйем минец йоҡлаһа ла, куцелкәйем минец купте уйлай. Халыҡ ижадынан.
♦ Энә күҙендәй {йәки осондай) бәләкәй генә (тишеккә ҡарата). □ Мелкий, маленький. ■ Сурағол энә осондай нәмәне тау ҡәҙәре иттереп һөйләп йөрөй торған бер кеше. Т. Хәйбуллин. Йөрәктә генә энә куҙендәй шырау тороп ҡалды шулай ҙа... А. Абдуллин. Ҙур янғын энә куҙендәй генә осҡондан урләп китә тугелме. Ә. Хәкимов. Энә күҙенән үткәреү бик ныҡ төпсөп тикшереү, темтекләү. □ Тщательно проверять. доел. Пропустить через ушко иглы.
КҮҘ АҒЫ (Р.: склера; И.: sclera; T: göz akı) и.
1. анат. Күҙ алмаһының аҡ өлөшө. □ Склера; глазное яблоко. Куҙ ағыныц аномалияһы. Куҙ ағы ауырыуҙары. ■ Куҙҙәренец генә ағы менән заман баҡты һеҙгә... Т. Йосопов. Рәшит Аҙнабаевич куҙ ағы менән генә Ғәҙилә яғына ҡарап алды. Л. Якшыбаева.
2. миф. Күҙҙең магик көсө. □ Магическая сила глаз. ■ Куҙ ағы — куҙҙец арбай торған көсө. Башҡорт мифологияһынан.
♦ Күҙ ағы менән ҡарау ҡар. күҙҙең ағын әйләндереп ҡарау. Күҙҙең ағын әйләндереп {йәки еңдереп) ҡарау яман асыу менән ҡарау. □ Смотреть со злобой. И Хажисол-тан бай, куҙ ағын әйләндереп ҡарап, старостаны киҫәтеп әйтте. Я. Хамматов.
КҮҘ АЛДЫНДА (Р: перед глазами; И.: in mind; T: göz önünde) р.
1. Ҡаршыла, эргәлә. □ Перед глазами, на глазах, открыто. И Ир бала .. бөгөн куҙ алдында, иртәгә әллә ҡайҙа. Һ. Дәүләтшина.
2. Кешенең үҙе алдында. □ В глаза, очно, в присутствии самого человека. Куҙ алдында арттырып һөйләу. Куҙ алдында хурлау. • Куҙ алдында маҡтама, куҙ артында хурлама. Әйтем.
3. Хәтерҙә, иҫтә. □ В памяти, в воображении. Куҙ алдында тороу. Куҙ алдында тотоу. ■ Әлдә онотолмаған ул хистәрем, куҙ алдымда һаман кургәндәр. Ғ. Сәләм.
4. Ҡарап торғанда, бик тиҙ. □ В мгновение ока. ■ [Хәйруллиндыц] төрөпкәһе куҙ алдында сыйырсыҡҡа әйләнә лә форточка аша осоп сығып юғала. С. Агиш.
КҮҘАЛЛАУ (күҙалла-) (Р: вообразить; И.: imagine; T: tasavvur etmek) ҡ. кит.
Күҙ алдына килтереү, фекерләү. □ Вообразить, представить, мысленно воспроизвести. ■ [Шағир]халыҡтыц поэтиклаштырылған биографияһын куҙаллау аша уныц оло яҙмышы хаҡында һуҙ алып бара. Ә. Вахитов.
КҮҘ АЛМАҺЫ (Р: глазное яблоко; И.: ball of the eye; T.: gözyuvarı) и. анат.
Күҙҙең бөтә тумалағы. □ Глазное яблоко. Куҙ алмаһындағы осҡон. Нурлы куҙ алмаһы. ■ [Өрҡиә] уйсанланып киткән төҫлө, куҙ алмаһында баҫалҡы йылты
768