Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 771 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘГӘНӘКЛӘҮ
боҫоп ята ла, куҙ бәйләнеу менән, маҡсатһыҙ-ниһеҙ ҡыҙырырға тотона... Ә. Хәкимов. Ҡояш байып, куҙ бәйләнер ваҡыт етеп килә ине. И. Насыри. Ирәндек урен артылыуға куҙ бәйләнә төштө. С. Кулибай. Дошман көндөҙ әллә ни атып маташмай, әммә куҙ бәйләнеу менән прожекторҙарын эшкә ҡуша. М. Ху-жин. Куҙ бәйләнә башланы. Тау башындағы йорттарҙы бер-береһенән асыҡ айырып булмай. Ж. Кейекбаев.
КҮҘ БӘЙЛӘҮ (күҙ бәйлә-) ҡ. ҡар. күҙ быуыу. ■ Ниндәй генә һәнәр эйәләре юҡ: шиғыр уҡыусылар ҙа, акробаттар ҙа, куҙ бәйләуселәр ҙә .. булды. Р. Солтангәрәев.
КҮҘ БӘПӘЙЕ и. ҡар. күҙ ҡараһы 3. Куҙ бәпәйеләй һаҡлау. Куҙ бәпәйеләй куреу. Куҙ бәпәйе кеуек.
КҮҘ ВРАЧЫ (Р.: окулист; И.: oculist; T.: göz hekimi) и.
Күҙ ауырыуҙары буйынса белгес. □ Окулист, глазной врач, офтальмолог. Куҙ врачы кеуек белгестәр. Куҙ врачы яһаған һығымталар. Данлыҡлы куҙ врачы.
КҮҘГӘ АК ТӨШӨҮ (күҙгә аҡ төш-) (Р: появиться (о бельме на глазу); И.: wall eye; T.: gözüne karasu inmek) ҡ.
Күҙҙең ҡараһын ҡаплап һуҡырайтҡан шекәрәнең барлыҡҡа килеүе. □ Появиться (о бельме на глазу). ■ «Куҙгә аҡ төшә. Тимергә тут төшә. Телеңә телсә төш-көрө!» — тип әрләп алдым мин уҙемде эстән генә. Р. Ғабдрахманов.
КҮҘГӘ-БАШҠА КҮРЕНЕҮ (күҙгә-башҡа күрен-) (Р: показываться; И.: view; T.: görüntülenmek) ҡ.
Кеше күҙенә күренеү. □ Показываться, появляться среди людей. И [Гөлбикә:] Айһай, был Алма, янарал тирмәһендә йоҡлағас та, арҡырыны буйға алып һалмай. Куҙгә-башҡа ла куренмәй. М. Буранғолов. Төп йорт кусеп киткәне бирле Маһи ҙа, ире Ашраф та дурт-биш ай инде куҙгә-башҡа куренмәнеләр, ә барып хәлдәрен белергә Шәрғиәнең ваҡыты булманы. Ә. Хәкимов.
КҮҘГӘ-БАШҠА САЛЫНЫУ (күҙгә-башҡа салын-) ҡ. ҡар. күҙгә-башҡа күренеү. й Төлкөсура, теге татар ҡыҙын курергә ымһынып, тирә-яғына куҙ йугертте,
ләкин ул бер ҡайҙа ла куҙгә-башҡа салынманы. Н. Мусин.
КҮҘГӘ БӘРЕЛЕҮ (күҙгә бәрел-) (Р: бросаться в глаза; И.: greet the eye; T.: göze çarpmak) ҡ.
Айырым-асыҡ булып күренеү (төрлө нәмәгә ҡарата). □ Бросаться в глаза. ■ Һуңғы осорҙа сәсәндәр ижадында ҙур активлыҡ куҙгә бәрелә башланы. К. Мәргән. Ауыл ерендә шул инде: ситтән килгән кеше бойҙай араһындағы һоло һымаҡ куҙгә бәрелеп кенә тора. М. Тажи.
КҮҘГӘ-КҮҘ (Р: напротив; И.: eye to eye; T.: göz göze)/z
Ҡара-ҡаршы, ҡараштарҙы ҡаршылаш-тырып. □ Напротив. ■ Карасәсте бик яҡшы белгән бер ир, куҙгә-куҙ ҡарашып һөйләшеу өсөн, уның янына уҙе килә. Легенданан. Өммөгөлсөм, ҡалала йөрөп утә батыр, матур булып уҫкән ҡәйнеше менән шулай куҙгә-куҙ ҡарашып, асыҡтан-асыҡ тәу тапҡыр һөйләшә ине. 3. Биишева.
КҮҘГӘНСӘК (күҙгәнсәге) и. диал. ҡар. күҙләнсек.
КҮҘГӘНӘК (күҙгәнәге) (Р: звено (окна)', И.: linkler; T.: halka, bakla) и.
1. Тәҙрә быялаһының бер бүлкәте; өлгө. □ Звено (окна). Ватыҡ куҙгәнәк. Эре куҙ-гәнәк. Куҙгәнәк ҡуйыу. И Кәкре-бөкрө, эреле-ваҡлы хәрефтәр яҙып, тәҙрәнең өҫкө куҙгәнәген сыбарлап бөттөк. Б. Бикбай. Кояш нурын мәңге уткәрмәне ергә батҡан һыңар куҙгәнәк. Яҡшы йортто төштә курә инек, кис ултырып әкиәт һөйләһәк. Й. Ғәрәй.
2. Индек ҡапҡаның кәртәләрен һалыу өсөн бағанаға уйылған тишек. □ Гнездо на столбах ворот (для вкладывания жердей). Куҙгәнәк уйыу.
3. диал. ҡар. күҙәнәк 4. Балауыҙ куҙгә-нәге. Эре куҙгәнәкле кәрәҙ.
КҮҘГӘНӘКЛӘТЕҮ (күҙгәнәкләт-) ҡ. йөкм. ҡар. күҙгәнәкләү, понуд. от күҙгәнәкләү.
КҮҘГӘНӘКЛӘҮ (күҙгәнәклә-) (Р: вставлять стекло; И.: pane; T.: pencere camı koymak) ҡ.
Тәҙрә күҙгәнәген быялалау. □ Вставлять стекло (в раму). Тәҙрәләрҙе куҙгәнәкләп ҡуйыу.
771
боҫоп ята ла, куҙ бәйләнеу менән, маҡсатһыҙ-ниһеҙ ҡыҙырырға тотона... Ә. Хәкимов. Ҡояш байып, куҙ бәйләнер ваҡыт етеп килә ине. И. Насыри. Ирәндек урен артылыуға куҙ бәйләнә төштө. С. Кулибай. Дошман көндөҙ әллә ни атып маташмай, әммә куҙ бәйләнеу менән прожекторҙарын эшкә ҡуша. М. Ху-жин. Куҙ бәйләнә башланы. Тау башындағы йорттарҙы бер-береһенән асыҡ айырып булмай. Ж. Кейекбаев.
КҮҘ БӘЙЛӘҮ (күҙ бәйлә-) ҡ. ҡар. күҙ быуыу. ■ Ниндәй генә һәнәр эйәләре юҡ: шиғыр уҡыусылар ҙа, акробаттар ҙа, куҙ бәйләуселәр ҙә .. булды. Р. Солтангәрәев.
КҮҘ БӘПӘЙЕ и. ҡар. күҙ ҡараһы 3. Куҙ бәпәйеләй һаҡлау. Куҙ бәпәйеләй куреу. Куҙ бәпәйе кеуек.
КҮҘ ВРАЧЫ (Р.: окулист; И.: oculist; T.: göz hekimi) и.
Күҙ ауырыуҙары буйынса белгес. □ Окулист, глазной врач, офтальмолог. Куҙ врачы кеуек белгестәр. Куҙ врачы яһаған һығымталар. Данлыҡлы куҙ врачы.
КҮҘГӘ АК ТӨШӨҮ (күҙгә аҡ төш-) (Р: появиться (о бельме на глазу); И.: wall eye; T.: gözüne karasu inmek) ҡ.
Күҙҙең ҡараһын ҡаплап һуҡырайтҡан шекәрәнең барлыҡҡа килеүе. □ Появиться (о бельме на глазу). ■ «Куҙгә аҡ төшә. Тимергә тут төшә. Телеңә телсә төш-көрө!» — тип әрләп алдым мин уҙемде эстән генә. Р. Ғабдрахманов.
КҮҘГӘ-БАШҠА КҮРЕНЕҮ (күҙгә-башҡа күрен-) (Р: показываться; И.: view; T.: görüntülenmek) ҡ.
Кеше күҙенә күренеү. □ Показываться, появляться среди людей. И [Гөлбикә:] Айһай, был Алма, янарал тирмәһендә йоҡлағас та, арҡырыны буйға алып һалмай. Куҙгә-башҡа ла куренмәй. М. Буранғолов. Төп йорт кусеп киткәне бирле Маһи ҙа, ире Ашраф та дурт-биш ай инде куҙгә-башҡа куренмәнеләр, ә барып хәлдәрен белергә Шәрғиәнең ваҡыты булманы. Ә. Хәкимов.
КҮҘГӘ-БАШҠА САЛЫНЫУ (күҙгә-башҡа салын-) ҡ. ҡар. күҙгә-башҡа күренеү. й Төлкөсура, теге татар ҡыҙын курергә ымһынып, тирә-яғына куҙ йугертте,
ләкин ул бер ҡайҙа ла куҙгә-башҡа салынманы. Н. Мусин.
КҮҘГӘ БӘРЕЛЕҮ (күҙгә бәрел-) (Р: бросаться в глаза; И.: greet the eye; T.: göze çarpmak) ҡ.
Айырым-асыҡ булып күренеү (төрлө нәмәгә ҡарата). □ Бросаться в глаза. ■ Һуңғы осорҙа сәсәндәр ижадында ҙур активлыҡ куҙгә бәрелә башланы. К. Мәргән. Ауыл ерендә шул инде: ситтән килгән кеше бойҙай араһындағы һоло һымаҡ куҙгә бәрелеп кенә тора. М. Тажи.
КҮҘГӘ-КҮҘ (Р: напротив; И.: eye to eye; T.: göz göze)/z
Ҡара-ҡаршы, ҡараштарҙы ҡаршылаш-тырып. □ Напротив. ■ Карасәсте бик яҡшы белгән бер ир, куҙгә-куҙ ҡарашып һөйләшеу өсөн, уның янына уҙе килә. Легенданан. Өммөгөлсөм, ҡалала йөрөп утә батыр, матур булып уҫкән ҡәйнеше менән шулай куҙгә-куҙ ҡарашып, асыҡтан-асыҡ тәу тапҡыр һөйләшә ине. 3. Биишева.
КҮҘГӘНСӘК (күҙгәнсәге) и. диал. ҡар. күҙләнсек.
КҮҘГӘНӘК (күҙгәнәге) (Р: звено (окна)', И.: linkler; T.: halka, bakla) и.
1. Тәҙрә быялаһының бер бүлкәте; өлгө. □ Звено (окна). Ватыҡ куҙгәнәк. Эре куҙ-гәнәк. Куҙгәнәк ҡуйыу. И Кәкре-бөкрө, эреле-ваҡлы хәрефтәр яҙып, тәҙрәнең өҫкө куҙгәнәген сыбарлап бөттөк. Б. Бикбай. Кояш нурын мәңге уткәрмәне ергә батҡан һыңар куҙгәнәк. Яҡшы йортто төштә курә инек, кис ултырып әкиәт һөйләһәк. Й. Ғәрәй.
2. Индек ҡапҡаның кәртәләрен һалыу өсөн бағанаға уйылған тишек. □ Гнездо на столбах ворот (для вкладывания жердей). Куҙгәнәк уйыу.
3. диал. ҡар. күҙәнәк 4. Балауыҙ куҙгә-нәге. Эре куҙгәнәкле кәрәҙ.
КҮҘГӘНӘКЛӘТЕҮ (күҙгәнәкләт-) ҡ. йөкм. ҡар. күҙгәнәкләү, понуд. от күҙгәнәкләү.
КҮҘГӘНӘКЛӘҮ (күҙгәнәклә-) (Р: вставлять стекло; И.: pane; T.: pencere camı koymak) ҡ.
Тәҙрә күҙгәнәген быялалау. □ Вставлять стекло (в раму). Тәҙрәләрҙе куҙгәнәкләп ҡуйыу.
771