Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 774 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘҘӘН ЯҘЫУ
яҙҙырыу. ■ [Арыҫлан ҡарт] Әлибайҙыц кешеләрен куҙҙән яҙҙырманы. И. Насыри.
КҮҘҘӘН ЯҘЫУ (күҙҙән яҙ ) к.
1. диал. ҡар. һуҡырайыу. Олоғайғас куҙҙән яҙыу. Аңғармаҫтан куҙҙән яҙыу. Куҙҙән яҙып ҡалыу. ■ Урман тулы халыҡ бер нисә минутҡа ҡолаҡтан ҡалды, куҙҙән яҙҙы. М. Кәрим. [Аҙнаевтарҙың палатаһында тома һуҡыр ҡалған берәу:] Аяҡһыҙ, ҡулһыҙ ҡалыу ярамы ни ул? Куҙҙән яҙыуҙары ауыр, егеттәр! Н. Мусин.
2. Күренмәй башлау (ҡарап торған, куҙәтелгән кеше йәки нәмәгә ҡарата). □ Исчезнуть. Урман эсендә куҙҙән яҙыу. ■ [Мулла] кутәрелә башлаған томан эсенә инеп куҙҙән яҙҙы. Ә. Хәкимов.
КҮҘҘӘР ЙОМОЛОУ (күҙҙәр йомол-) (Р.: слипаться (о глазах); И.: catch some shuteye; T.: gözleri kapanmak) ҡ.
1. Ныҡ итеп йоҡо килеү, йоҡо баҫыу. □ Слипаться (о глазах).
2. кусм. Үлеү. □ Отойти в вечность; заснуть вечным (последним) сном.
КҮҘЕГЕҮ (күҙек-) (Р: подвергаться сглазу; И.: to be affected by the evil eye; T.: göz değmek) ҡ.
Күҙ тейеп боҙолоу, күҙһенеү. □ Подвергаться сглазу. ■ [Толпар] шул ерҙә тора алмай куҙегеп улә. Легенданан. Куҙ тейһә, ишек тотҡаларын сайып куҙеккән кешегә сайынды һөртәләр. Башҡорт мифологияһынан. «Куҙ тейгәндер быға [Ерәнсәйгә]. Куҙеккән шул, куҙеккән», — тине бер әбей һәм өшкөргән булды. Ж. Кейекбаев.
КҮҘЕГЕШЕҮ (күҙегеш-) (Р: портить отношения; И.: spoil relations; T.: ilişkiler bozulmak) ҡ.
Яҡшы мөнәсәбәттә булған ерҙән, күҙ тейгән һымаҡ, ҡапыл боҙолошоу. □ Портить отношения, переставать общаться. Куҙеге-шеп бөтөу.
КҮҘЕ КИТЕҮ (күҙе кит-) (Р: распуститься; И.: blossom; T.: açılmak) ҡ.
Бәйләнгән әйберҙәрҙең бер күҙе төшөп ҡалыу. □ Распуститься (о петле на вязаных изделиях). Ойоҡтоц куҙе киткән.
КҮҘЕКТЕРЕҮ (күҙектер-) (Р: сглазить; И.: put the evil eye (on, upon); T.: göz değmek) ҡ.
Күҙ тейҙереү. □ Сглазить. Баланы куҙек-тереу. ■ Яцы тыуған бәрәсемде куҙектер-гәндәр. Экспедиция материалдарынан.
КҮҘЕ ҠАТЫ (Р: обладающий дурным глазом; И.: the evil eye; T.: kemgöz) c.
Халыҡ ырымынса, ҡарашы зыян килтергән кешегә ҡарата әйтелә. □ Обладающий дурным глазом. ■ Куҙе ҡаты тип белгән әҙәм һеҙгә һоҡлана, балаларығыҙға ҡарай икән: «Мәә шәәә-аллаһу ләә ҡууәттә илләбилләһ», — тип доға уҡығыҙ. «Йәшлек», 12 март 2011.
КҮҘЕЛДЕРЕК (күҙелдереге) (Р: наглазник; И.: goggles; T.: koruyucu gözlük) и.
1. Күҙҙе төрлө нәмәнән һаҡлау өсөн кейә торған тирә-яғы көплө күҙлек. □ Наглазник; защитные очки. Саңғысы куҙелдереге. Велосипедсы куҙелдереге.
2. диал. Күҙлек. □ Очки. Куҙелдерек тағыу. Яңы куҙелдерек. Куҙелдерек яһатыу.
3. диал. Сығынсы аттың күҙен ҡаплау өсөн йүгәнгә ике яҡлап тегелгән япма, ҡолаҡса. □ Шпоры уздечки. Ат куҙелдереге.
4. диал. Бал ҡорто сағыуҙан һаҡлаусы селтәрле баш кейеме, битлек. □ Сетка пчеловода.
КҮҘЕНӘН р. ҡар. күҙҙәй. Куҙенән тултырыу. ■ Иҙән уртаһында тәрән ағас ялғаш, һыуы куҙенән. Һ. Дәүләтшина.
КҮҘЕРЕК (күҙереге) [рус. козырёк] (Р: козырёк; И.: peak; T.: siperlik) и. һөйл.
Баш кейеменең битте ҡояштан һаҡлап тора торған өлөшө; көнҡағар. □ Козырёк. Куҙерекле кәпәс.
КҮҘ ЕТЕҮ (күҙ ет-) (Р: хорошо видеть; И.: see well; T.: iyi görmek) ҡ.
1. Яҡшы күреү, күрә алыу. □ Хорошо видеть. ■ [Бабай:] Куҙ етеңкерәмәй шул хәҙер,.. йыуан энәне лә һабаҡлап булмай башланы. Ә. Вахитов.
2. Ҡарап күрә алыу (алыҫ ятҡан нәмәләргә ҡарата). □ Быть доступным (взгляду, взору, зрению и т. п.). ■ Меңле иленец биләгән ерҙәре лә куҙ етерлек, ҡул утерлек кенә. К. Мәргән.
КҮҘ ЙОМОУ (күҙ йом-) (Р: закрыть глаза; И.: condone; T.: göz yummak) ҡ.
774
яҙҙырыу. ■ [Арыҫлан ҡарт] Әлибайҙыц кешеләрен куҙҙән яҙҙырманы. И. Насыри.
КҮҘҘӘН ЯҘЫУ (күҙҙән яҙ ) к.
1. диал. ҡар. һуҡырайыу. Олоғайғас куҙҙән яҙыу. Аңғармаҫтан куҙҙән яҙыу. Куҙҙән яҙып ҡалыу. ■ Урман тулы халыҡ бер нисә минутҡа ҡолаҡтан ҡалды, куҙҙән яҙҙы. М. Кәрим. [Аҙнаевтарҙың палатаһында тома һуҡыр ҡалған берәу:] Аяҡһыҙ, ҡулһыҙ ҡалыу ярамы ни ул? Куҙҙән яҙыуҙары ауыр, егеттәр! Н. Мусин.
2. Күренмәй башлау (ҡарап торған, куҙәтелгән кеше йәки нәмәгә ҡарата). □ Исчезнуть. Урман эсендә куҙҙән яҙыу. ■ [Мулла] кутәрелә башлаған томан эсенә инеп куҙҙән яҙҙы. Ә. Хәкимов.
КҮҘҘӘР ЙОМОЛОУ (күҙҙәр йомол-) (Р.: слипаться (о глазах); И.: catch some shuteye; T.: gözleri kapanmak) ҡ.
1. Ныҡ итеп йоҡо килеү, йоҡо баҫыу. □ Слипаться (о глазах).
2. кусм. Үлеү. □ Отойти в вечность; заснуть вечным (последним) сном.
КҮҘЕГЕҮ (күҙек-) (Р: подвергаться сглазу; И.: to be affected by the evil eye; T.: göz değmek) ҡ.
Күҙ тейеп боҙолоу, күҙһенеү. □ Подвергаться сглазу. ■ [Толпар] шул ерҙә тора алмай куҙегеп улә. Легенданан. Куҙ тейһә, ишек тотҡаларын сайып куҙеккән кешегә сайынды һөртәләр. Башҡорт мифологияһынан. «Куҙ тейгәндер быға [Ерәнсәйгә]. Куҙеккән шул, куҙеккән», — тине бер әбей һәм өшкөргән булды. Ж. Кейекбаев.
КҮҘЕГЕШЕҮ (күҙегеш-) (Р: портить отношения; И.: spoil relations; T.: ilişkiler bozulmak) ҡ.
Яҡшы мөнәсәбәттә булған ерҙән, күҙ тейгән һымаҡ, ҡапыл боҙолошоу. □ Портить отношения, переставать общаться. Куҙеге-шеп бөтөу.
КҮҘЕ КИТЕҮ (күҙе кит-) (Р: распуститься; И.: blossom; T.: açılmak) ҡ.
Бәйләнгән әйберҙәрҙең бер күҙе төшөп ҡалыу. □ Распуститься (о петле на вязаных изделиях). Ойоҡтоц куҙе киткән.
КҮҘЕКТЕРЕҮ (күҙектер-) (Р: сглазить; И.: put the evil eye (on, upon); T.: göz değmek) ҡ.
Күҙ тейҙереү. □ Сглазить. Баланы куҙек-тереу. ■ Яцы тыуған бәрәсемде куҙектер-гәндәр. Экспедиция материалдарынан.
КҮҘЕ ҠАТЫ (Р: обладающий дурным глазом; И.: the evil eye; T.: kemgöz) c.
Халыҡ ырымынса, ҡарашы зыян килтергән кешегә ҡарата әйтелә. □ Обладающий дурным глазом. ■ Куҙе ҡаты тип белгән әҙәм һеҙгә һоҡлана, балаларығыҙға ҡарай икән: «Мәә шәәә-аллаһу ләә ҡууәттә илләбилләһ», — тип доға уҡығыҙ. «Йәшлек», 12 март 2011.
КҮҘЕЛДЕРЕК (күҙелдереге) (Р: наглазник; И.: goggles; T.: koruyucu gözlük) и.
1. Күҙҙе төрлө нәмәнән һаҡлау өсөн кейә торған тирә-яғы көплө күҙлек. □ Наглазник; защитные очки. Саңғысы куҙелдереге. Велосипедсы куҙелдереге.
2. диал. Күҙлек. □ Очки. Куҙелдерек тағыу. Яңы куҙелдерек. Куҙелдерек яһатыу.
3. диал. Сығынсы аттың күҙен ҡаплау өсөн йүгәнгә ике яҡлап тегелгән япма, ҡолаҡса. □ Шпоры уздечки. Ат куҙелдереге.
4. диал. Бал ҡорто сағыуҙан һаҡлаусы селтәрле баш кейеме, битлек. □ Сетка пчеловода.
КҮҘЕНӘН р. ҡар. күҙҙәй. Куҙенән тултырыу. ■ Иҙән уртаһында тәрән ағас ялғаш, һыуы куҙенән. Һ. Дәүләтшина.
КҮҘЕРЕК (күҙереге) [рус. козырёк] (Р: козырёк; И.: peak; T.: siperlik) и. һөйл.
Баш кейеменең битте ҡояштан һаҡлап тора торған өлөшө; көнҡағар. □ Козырёк. Куҙерекле кәпәс.
КҮҘ ЕТЕҮ (күҙ ет-) (Р: хорошо видеть; И.: see well; T.: iyi görmek) ҡ.
1. Яҡшы күреү, күрә алыу. □ Хорошо видеть. ■ [Бабай:] Куҙ етеңкерәмәй шул хәҙер,.. йыуан энәне лә һабаҡлап булмай башланы. Ә. Вахитов.
2. Ҡарап күрә алыу (алыҫ ятҡан нәмәләргә ҡарата). □ Быть доступным (взгляду, взору, зрению и т. п.). ■ Меңле иленец биләгән ерҙәре лә куҙ етерлек, ҡул утерлек кенә. К. Мәргән.
КҮҘ ЙОМОУ (күҙ йом-) (Р: закрыть глаза; И.: condone; T.: göz yummak) ҡ.
774