Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 777 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘ ҠЫҪЫУ
ҡыйыуҙарҙан ҡыйыу инем мин... Р. Ғарипов. [Ҡыҙырастың] ҡуҙ ҡарашында бығаса бер ҡасан да куренмәгән ҡыйыулыҡ сағыла ине.
3. Биишева.
2. миф. Йәнле, сихри көскә эйә булған ҡараш. □ Взгляд человека, имеющий душу. И Куҙ ҡарашының да йәне бар. Уның сарпыуы тейһә, ҡеше ауырый. Башҡорт мифологияһынан.
КҮҘ-ҠАШ (Р: лицо; И.: face; T.: yüz) и. йыйн.
Кешенең күҙе, ҡашы, бөтә йөҙө. □ Лицо. доел. Глаза и брови. И Ауыҙың-башың останлап, һуҙсән булма, киленсәк; куҙең-ҡашың йылтаңлап, куҙсән булма, киленсәк. Туй йырынан.
♦ Күҙ-ҡаш араһында ҡарап торғанда, ҡапыл ғына. □ Вдруг, внезапно. Куҙ-ҡаш араһында эшләу. ■ Ашҡаҙар ҙа тигән ағын һыуҙан ташҡайына баҫып һыу алдым. Йәштән генә һөйгән Йомағолдан куҙ-ҡаш араһында айырылдым. Халыҡ йырынан.
КҮҘ-ҠАШ КӨТӨҮ (күҙ-ҡаш көт-) (Р: ждать с нетерпением; И.: wait; T: sabırsızlanıp beklemek) ҡ.
Түҙемһеҙлек менән көтөү. □ Ждать с нетерпением. Баланы куҙ-ҡаш көтөу.
КҮҘ ҠОЙРОҒО (Р: наружный угол глаза; И.: eye end; T: göz kuyruğu) и.
Күҙҙең сикә яҡ осо. □ Наружный угол глаза (глазной щели). Куҙ ҡойроғо менән ҡарау. Куҙ ҡойроғонда сағылған йылмайыу. Куҙ ҡойроғондағы куҙ йәше. ■ Сәхибә туташ .. Емеш яғына куҙ ҡойроғо менән генә ҡарап алды ла һуҙҙәрҙе ҡат-ҡат әйтеп яҙҙыра башланы. 3. Биишева.
Ф Күҙ<енең> ҡойроғо {йәки сите, ҡырыйы) менән ҡарау 1) башты бормай, һиҙҙермәй генә ҡарау. □ Смотреть искоса. ■ Кыҙ егеткә куҙенең ҡырыйы менән генә ҡарап ала. Әкиәттән; 2) ризаһыҙлыҡты, хуп күрмәгәнде белдереү (мәҫәлән, кемдеңдер килеуенә ҡарата). □ Коситься.
КҮҘ-ҠОЛАҠ (күҙ-ҡолағы) (Р: присмотр; И.: keeping; T: göz kulak) и. йыйн.
1. Ҡараштырып, күҙәтеп тороу. □ Присмотр. Балаларға куҙ-ҡолаҡ кәрәк. ■ [Иван — Салауатҡа:] Арестанттарҙы надзирателдәр
ҡарай, уларына свейҙар куҙ-ҡолаҡ, һәр кәмәне ике-өс ҡораллы матрос һаҡлап йөрөтә. Б. Рафиҡов.
2. Ҡараштырып, күҙәтеп тороусы; ҡараусы, күҙәтсе. □ Наблюдатель. ■ Өфө коменданты полковник Мясоедов Сергей Степанович бөтәһенә куҙ-ҡолаҡ ҡуйҙы. Ғ. Ибраһимов.
КҮҘ-ҠОЛАҠ БУЛЫУ (күҙ-ҡолаҡ бул-) (Р: присматривать; И.: to look after; T: göz kulak olmak) ҡ.
Күҙ һалыу, иғтибар итеү, ҡараштырыу. □ Присматривать, глядеть. ■ [Фәрзәнә:] Балаға куҙ-ҡолаҡ бул инде, әсәй! Барайым әле, аттарым ни хәлдә икән? Ф. Әсәнов. Диләнкә булеуҙән тыш, Маслов уға [Төлкөсураға] ағас ҡырҡыу урындарында куҙ-ҡолаҡ булырға ҡуша. Н. Мусин. Куҙ-ҡолаҡ булырға өйҙә йәш килен генә ҡалды. Ф. Иҫәнғолов.
КҮҘ ҠОРОСО и. ҡар. күҙҙең ҡоросо» Куҙ ҡоросо ҡайтыу. Куҙ ҡоросо кәмеу.
КҮҘ ҠЫҘЫУ (күҙ ҡыҙ-) (Р: зариться; И.: set one’s bag for; T.: göz koymak) ҡ.
Нимәгәлер һоҡланып таң ҡалыу; ҡыҙығыу. □ Зариться на что; завидовать кому.
■ [Фазлетдин менән кәләшенең] бәхетенә көнләшерлек ине. Куҙ ҡыҙырлыҡ... Р. Камал.
КҮҘ ҠЫЙЫУ (күҙ кый-) ҡ. ҡар. күҙ ҡыҙыу.
КҮҘ ҠЫРЫЙЫ и. ҡар. күҙ ҡойроғо.
■ Зөһрә серҙәшен куҙ ҡырыйы менән генә улсәне: «Их һеҙ, Анна Емельяновна! Мин кисергән рәхәттәрҙең тик береһен генә курһәгеҙ ине!» Й. Солтанов. Ғәҙелгәрәй дуҫ миңә куҙ ҡырыйы менән генә уҫал итеп ҡарап ултырып ҡалды. «Йәшлек», 4 сентябрь 2008.
КҮҘ ҠЫҪЫУ (күҙ ҡыҫ-) (Р: жмурить глаза; И.: blink; T.: gözlerini kısmak) к.
1. Өҫкө һәм аҫҡы күҙ ҡабаҡтарын бер-береһенә яҡынлаштырып ҡарау йәки күҙҙәрҙе йомоу. □ Жмурить, щурить глаза. Ҡыҙ куҙҙәрен ҡыҫып, алыҫҡа төбәлде.
2. кусм. Кемгәлер һыңар күҙҙе ҡапыл йомоп алып, ишара яһау. □ Подмигивать кому-л. ■ Донья имен-аман торһа, беҙҙең «Яңы ил» колхозында ла буласаҡ ундай машиналар, — тип ырҙын табағы мөдире Мицлеғәлегә куҙ ҡыҫты. Я. Хамматов.
777
ҡыйыуҙарҙан ҡыйыу инем мин... Р. Ғарипов. [Ҡыҙырастың] ҡуҙ ҡарашында бығаса бер ҡасан да куренмәгән ҡыйыулыҡ сағыла ине.
3. Биишева.
2. миф. Йәнле, сихри көскә эйә булған ҡараш. □ Взгляд человека, имеющий душу. И Куҙ ҡарашының да йәне бар. Уның сарпыуы тейһә, ҡеше ауырый. Башҡорт мифологияһынан.
КҮҘ-ҠАШ (Р: лицо; И.: face; T.: yüz) и. йыйн.
Кешенең күҙе, ҡашы, бөтә йөҙө. □ Лицо. доел. Глаза и брови. И Ауыҙың-башың останлап, һуҙсән булма, киленсәк; куҙең-ҡашың йылтаңлап, куҙсән булма, киленсәк. Туй йырынан.
♦ Күҙ-ҡаш араһында ҡарап торғанда, ҡапыл ғына. □ Вдруг, внезапно. Куҙ-ҡаш араһында эшләу. ■ Ашҡаҙар ҙа тигән ағын һыуҙан ташҡайына баҫып һыу алдым. Йәштән генә һөйгән Йомағолдан куҙ-ҡаш араһында айырылдым. Халыҡ йырынан.
КҮҘ-ҠАШ КӨТӨҮ (күҙ-ҡаш көт-) (Р: ждать с нетерпением; И.: wait; T: sabırsızlanıp beklemek) ҡ.
Түҙемһеҙлек менән көтөү. □ Ждать с нетерпением. Баланы куҙ-ҡаш көтөу.
КҮҘ ҠОЙРОҒО (Р: наружный угол глаза; И.: eye end; T: göz kuyruğu) и.
Күҙҙең сикә яҡ осо. □ Наружный угол глаза (глазной щели). Куҙ ҡойроғо менән ҡарау. Куҙ ҡойроғонда сағылған йылмайыу. Куҙ ҡойроғондағы куҙ йәше. ■ Сәхибә туташ .. Емеш яғына куҙ ҡойроғо менән генә ҡарап алды ла һуҙҙәрҙе ҡат-ҡат әйтеп яҙҙыра башланы. 3. Биишева.
Ф Күҙ<енең> ҡойроғо {йәки сите, ҡырыйы) менән ҡарау 1) башты бормай, һиҙҙермәй генә ҡарау. □ Смотреть искоса. ■ Кыҙ егеткә куҙенең ҡырыйы менән генә ҡарап ала. Әкиәттән; 2) ризаһыҙлыҡты, хуп күрмәгәнде белдереү (мәҫәлән, кемдеңдер килеуенә ҡарата). □ Коситься.
КҮҘ-ҠОЛАҠ (күҙ-ҡолағы) (Р: присмотр; И.: keeping; T: göz kulak) и. йыйн.
1. Ҡараштырып, күҙәтеп тороу. □ Присмотр. Балаларға куҙ-ҡолаҡ кәрәк. ■ [Иван — Салауатҡа:] Арестанттарҙы надзирателдәр
ҡарай, уларына свейҙар куҙ-ҡолаҡ, һәр кәмәне ике-өс ҡораллы матрос һаҡлап йөрөтә. Б. Рафиҡов.
2. Ҡараштырып, күҙәтеп тороусы; ҡараусы, күҙәтсе. □ Наблюдатель. ■ Өфө коменданты полковник Мясоедов Сергей Степанович бөтәһенә куҙ-ҡолаҡ ҡуйҙы. Ғ. Ибраһимов.
КҮҘ-ҠОЛАҠ БУЛЫУ (күҙ-ҡолаҡ бул-) (Р: присматривать; И.: to look after; T: göz kulak olmak) ҡ.
Күҙ һалыу, иғтибар итеү, ҡараштырыу. □ Присматривать, глядеть. ■ [Фәрзәнә:] Балаға куҙ-ҡолаҡ бул инде, әсәй! Барайым әле, аттарым ни хәлдә икән? Ф. Әсәнов. Диләнкә булеуҙән тыш, Маслов уға [Төлкөсураға] ағас ҡырҡыу урындарында куҙ-ҡолаҡ булырға ҡуша. Н. Мусин. Куҙ-ҡолаҡ булырға өйҙә йәш килен генә ҡалды. Ф. Иҫәнғолов.
КҮҘ ҠОРОСО и. ҡар. күҙҙең ҡоросо» Куҙ ҡоросо ҡайтыу. Куҙ ҡоросо кәмеу.
КҮҘ ҠЫҘЫУ (күҙ ҡыҙ-) (Р: зариться; И.: set one’s bag for; T.: göz koymak) ҡ.
Нимәгәлер һоҡланып таң ҡалыу; ҡыҙығыу. □ Зариться на что; завидовать кому.
■ [Фазлетдин менән кәләшенең] бәхетенә көнләшерлек ине. Куҙ ҡыҙырлыҡ... Р. Камал.
КҮҘ ҠЫЙЫУ (күҙ кый-) ҡ. ҡар. күҙ ҡыҙыу.
КҮҘ ҠЫРЫЙЫ и. ҡар. күҙ ҡойроғо.
■ Зөһрә серҙәшен куҙ ҡырыйы менән генә улсәне: «Их һеҙ, Анна Емельяновна! Мин кисергән рәхәттәрҙең тик береһен генә курһәгеҙ ине!» Й. Солтанов. Ғәҙелгәрәй дуҫ миңә куҙ ҡырыйы менән генә уҫал итеп ҡарап ултырып ҡалды. «Йәшлек», 4 сентябрь 2008.
КҮҘ ҠЫҪЫУ (күҙ ҡыҫ-) (Р: жмурить глаза; И.: blink; T.: gözlerini kısmak) к.
1. Өҫкө һәм аҫҡы күҙ ҡабаҡтарын бер-береһенә яҡынлаштырып ҡарау йәки күҙҙәрҙе йомоу. □ Жмурить, щурить глаза. Ҡыҙ куҙҙәрен ҡыҫып, алыҫҡа төбәлде.
2. кусм. Кемгәлер һыңар күҙҙе ҡапыл йомоп алып, ишара яһау. □ Подмигивать кому-л. ■ Донья имен-аман торһа, беҙҙең «Яңы ил» колхозында ла буласаҡ ундай машиналар, — тип ырҙын табағы мөдире Мицлеғәлегә куҙ ҡыҫты. Я. Хамматов.
777