Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 781 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҘ сәскә
кешеләр Мырҙашты беренсе кургәндә йөҙөнә имәнеп ҡарап тора. Д. Юлтый.
КҮҘ РӘНЙЕҮЕ (Р.: дух болезней глаз; И.: spirit of eye diseases; T.: göz hastalıkları iyesi) и. миф.
1. Күҙ ауырыуҙары эйәһе. □ Дух болезней глаз. ■ Етем-тыумаға куҙ рәнйеуе теймәй. Башҡорт мифологияһынан.
2. Күҙ ауырыуы. □ Болезнь глаз. Куҙ рәнйеуе менән яфаланыу. Куҙ рәнйеуен дауалау.
КҮҘ САҒЫЛЫУ (күҙ сағыл-) (Р: ослепляться; И.: dazzle; T.: göz kamaştırmak) ҡ.
Көслө яҡтылыҡтан күҙҙең ауыртыуы.
□ Ослепляться, быть ослеплённым ярким светом. ■ Куҙ сағылғанда саған япрағын өшкөрөп ябалар ине. Башҡорт мифологияһынан.
КҮҘ САРПЫУЫ (Р: дух болезней глаз; И.: spirit of eye diseases; T.: göz hastalıkları iyesi) и. миф.
1. Күҙ ауырыуҙары эйәһе. □ Дух болезней глаз. И Куҙҙең сарпыуы тейһә, кеше ауырый. Башҡорт мифологияһынан.
2. Күҙ эйәһенең зыянлы тәьҫире, шауҡымы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ауырыу. □ Болезнь глаз. Куҙ сарпыуын өшкөрөу. Куҙ сарпыуын дауалау ысулдары.
КҮҘ СЕҢЕҮ (күҙ сең-) ҡ. миф. диал. ҡар. күҙ тейеү. Куҙ сецеуҙән һаҡлау. Куҙ сецеу мөмкинселектәре.
КҮҘ СИТЕ и. ҡар. күҙ ҡойроғо. Куҙ сите менән генә ҡарау.
КҮҘ СОҠОРО и. анат. ҡар. күҙ ояһы.
Куҙ соҡороноң алғы өлөшө. Куҙ соҡороноң төбө. Уң куҙ соҡоро. Һул куҙ соҡоро.
КҮҘ СЫҒАРЫУ (күҙ сығар-) (Р: выбить глаз; И.: gouge out an eye; T.: gözünü çıkarmak) ҡ.
1. Күҙҙе йәрәхәтләү. □ Выбить глаз. Һуғып куҙ сығарыу.
2. кусм. Эштең тәртибен белмәйенсә ҡыланыу, зарар килтереү. □ Выбить глаз. • Каш төҙәтәм тип куҙ сығарыу. Әйтем.
♦ Күҙен сығарғансы әйтеү тураһын бәреп әйтеү. □ Сказать прямо, без обиняков. И Ғәйниямал эс серҙәрен бер ҡасан да йәшерә белмәҫ, кешенең хәтерен һаҡлап
тормаҫтан, куҙен сығарғансы, әйтер ҙә һалыр. Ф. Рәхимғолова.
КҮҘ СЫҒЫУ (күҙ сыҡ-) (Р: ослепнуть; И.: go blind; T.: kör olmak) ҡ.
1. Һуҡырайыу. □ Ослепнуть, слепнуть.
2. кусм. Ниндәйҙер эш менән күп шөғөлләнеп, оҫтарып бөтөү. □ Быть мастером своего дела. ■ Һин инде, иптәш Хәмитов, мине өйрәтмә! Боронғолар әйтмешләй, сауҙа эшендә минең куҙем сыҡҡан. С. Агиш.
♦ Күҙең сыҡҡанмы {йәки юҡмы) бә-релеп-һуғылып, абайламай йөрөгән кешегә әрләп әйтелә. □ Ты что, ослеп? И Каш-тары емерелгән, тумһайған ағай, боролошҡа етер саҡта «зебра» аша яйлап ҡына сығып килгән уҫмерҙәргә йәне көйөп, тәҙрәһен төшөрҙө лә: «Нимә, куҙегеҙ сыҡҡанмы әллә, ҡайҙа машина аҫтына инеп киләһегеҙ?» — тип зәһәрләнеп ҡысҡырҙы. «Йәшлек», 10 ғинуар 2009. Күҙең сыҡҡыр ныҡ ҡарғағанда әйтелә. □ Чтоб ты ослеп! ■ Кояш ҡалҡа, тип әйтмәһәң, Кояш: «Куҙең сыҡҡыр!» — тип әйтә, ти. Халыҡ ижадынан.
КҮҘСӘ и. диал. ҡар. күҙ II, 5. Картуфтың куҙсәһен ултыртыу.
КҮҘСӘН (Р: всевидящий; И.: sharp-sighted; T.: gözü keskin) с.
Күпте күреүсән, тейешле-тейешһеҙҙе күреп барыусан. □ Всевидящий, остроглазый, зоркий. ■ Куҙең-ҡашың йылмылдап, куҙсән булма, киленсәк. Йоҡлап ятҡан иреңде тор-торлама, киленсәк. Туй йырынан. ® Кеше курә-курә куҙсән була, һөйләй-һөйләй сәсән була. Мәҡәл.
КҮҘ СӘСКӘ (Р: очный цвет; И.: pimpernel ; T.: farekulağı) и. бот.
Ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, ҡыҫҡа ғына шыр һабаҡлы, күк, ҡыҙыл йәки аҡ суҡ сәскәле, яҙ көнө иң бе-ренселәрҙән булып сәскә ата торған бер, ике йәки күп йыллыҡ үҫемлек. □ Очный цвет (лат. Anagallis). ■ Куҙ сәскә — яҙ көнө иң беренселәрҙән булып сәскә ата торған уҫемлек. Башҡортостан календарынан. Куҙ сәскә йәрәхәттәрҙе бөтәштерә, ауыртыныу-һыҙланыуҙы баҫа, тынысландыра. Халыҡ медицинаһында куҙ сәскә төнәтмәһе бөйөр,
781
кешеләр Мырҙашты беренсе кургәндә йөҙөнә имәнеп ҡарап тора. Д. Юлтый.
КҮҘ РӘНЙЕҮЕ (Р.: дух болезней глаз; И.: spirit of eye diseases; T.: göz hastalıkları iyesi) и. миф.
1. Күҙ ауырыуҙары эйәһе. □ Дух болезней глаз. ■ Етем-тыумаға куҙ рәнйеуе теймәй. Башҡорт мифологияһынан.
2. Күҙ ауырыуы. □ Болезнь глаз. Куҙ рәнйеуе менән яфаланыу. Куҙ рәнйеуен дауалау.
КҮҘ САҒЫЛЫУ (күҙ сағыл-) (Р: ослепляться; И.: dazzle; T.: göz kamaştırmak) ҡ.
Көслө яҡтылыҡтан күҙҙең ауыртыуы.
□ Ослепляться, быть ослеплённым ярким светом. ■ Куҙ сағылғанда саған япрағын өшкөрөп ябалар ине. Башҡорт мифологияһынан.
КҮҘ САРПЫУЫ (Р: дух болезней глаз; И.: spirit of eye diseases; T.: göz hastalıkları iyesi) и. миф.
1. Күҙ ауырыуҙары эйәһе. □ Дух болезней глаз. И Куҙҙең сарпыуы тейһә, кеше ауырый. Башҡорт мифологияһынан.
2. Күҙ эйәһенең зыянлы тәьҫире, шауҡымы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән ауырыу. □ Болезнь глаз. Куҙ сарпыуын өшкөрөу. Куҙ сарпыуын дауалау ысулдары.
КҮҘ СЕҢЕҮ (күҙ сең-) ҡ. миф. диал. ҡар. күҙ тейеү. Куҙ сецеуҙән һаҡлау. Куҙ сецеу мөмкинселектәре.
КҮҘ СИТЕ и. ҡар. күҙ ҡойроғо. Куҙ сите менән генә ҡарау.
КҮҘ СОҠОРО и. анат. ҡар. күҙ ояһы.
Куҙ соҡороноң алғы өлөшө. Куҙ соҡороноң төбө. Уң куҙ соҡоро. Һул куҙ соҡоро.
КҮҘ СЫҒАРЫУ (күҙ сығар-) (Р: выбить глаз; И.: gouge out an eye; T.: gözünü çıkarmak) ҡ.
1. Күҙҙе йәрәхәтләү. □ Выбить глаз. Һуғып куҙ сығарыу.
2. кусм. Эштең тәртибен белмәйенсә ҡыланыу, зарар килтереү. □ Выбить глаз. • Каш төҙәтәм тип куҙ сығарыу. Әйтем.
♦ Күҙен сығарғансы әйтеү тураһын бәреп әйтеү. □ Сказать прямо, без обиняков. И Ғәйниямал эс серҙәрен бер ҡасан да йәшерә белмәҫ, кешенең хәтерен һаҡлап
тормаҫтан, куҙен сығарғансы, әйтер ҙә һалыр. Ф. Рәхимғолова.
КҮҘ СЫҒЫУ (күҙ сыҡ-) (Р: ослепнуть; И.: go blind; T.: kör olmak) ҡ.
1. Һуҡырайыу. □ Ослепнуть, слепнуть.
2. кусм. Ниндәйҙер эш менән күп шөғөлләнеп, оҫтарып бөтөү. □ Быть мастером своего дела. ■ Һин инде, иптәш Хәмитов, мине өйрәтмә! Боронғолар әйтмешләй, сауҙа эшендә минең куҙем сыҡҡан. С. Агиш.
♦ Күҙең сыҡҡанмы {йәки юҡмы) бә-релеп-һуғылып, абайламай йөрөгән кешегә әрләп әйтелә. □ Ты что, ослеп? И Каш-тары емерелгән, тумһайған ағай, боролошҡа етер саҡта «зебра» аша яйлап ҡына сығып килгән уҫмерҙәргә йәне көйөп, тәҙрәһен төшөрҙө лә: «Нимә, куҙегеҙ сыҡҡанмы әллә, ҡайҙа машина аҫтына инеп киләһегеҙ?» — тип зәһәрләнеп ҡысҡырҙы. «Йәшлек», 10 ғинуар 2009. Күҙең сыҡҡыр ныҡ ҡарғағанда әйтелә. □ Чтоб ты ослеп! ■ Кояш ҡалҡа, тип әйтмәһәң, Кояш: «Куҙең сыҡҡыр!» — тип әйтә, ти. Халыҡ ижадынан.
КҮҘСӘ и. диал. ҡар. күҙ II, 5. Картуфтың куҙсәһен ултыртыу.
КҮҘСӘН (Р: всевидящий; И.: sharp-sighted; T.: gözü keskin) с.
Күпте күреүсән, тейешле-тейешһеҙҙе күреп барыусан. □ Всевидящий, остроглазый, зоркий. ■ Куҙең-ҡашың йылмылдап, куҙсән булма, киленсәк. Йоҡлап ятҡан иреңде тор-торлама, киленсәк. Туй йырынан. ® Кеше курә-курә куҙсән була, һөйләй-һөйләй сәсән була. Мәҡәл.
КҮҘ СӘСКӘ (Р: очный цвет; И.: pimpernel ; T.: farekulağı) и. бот.
Ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған, ҡыҫҡа ғына шыр һабаҡлы, күк, ҡыҙыл йәки аҡ суҡ сәскәле, яҙ көнө иң бе-ренселәрҙән булып сәскә ата торған бер, ике йәки күп йыллыҡ үҫемлек. □ Очный цвет (лат. Anagallis). ■ Куҙ сәскә — яҙ көнө иң беренселәрҙән булып сәскә ата торған уҫемлек. Башҡортостан календарынан. Куҙ сәскә йәрәхәттәрҙе бөтәштерә, ауыртыныу-һыҙланыуҙы баҫа, тынысландыра. Халыҡ медицинаһында куҙ сәскә төнәтмәһе бөйөр,
781