Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 790 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮК
■ Кук томанға уралып куккә ашҡан бейек тау... И. Насыри. Кистәремдең кук томаны, таңдарымдың алһыуҙары. М. Ғәли. Уйһыуға кусә кук томан, яҡтыра тирә-йундә. X. Назар. Үҙән буйына әкрен генә кук томан һарыла. 3. Биишева. Купер башы кук томан. Халыҡ йырынан.
3. Йәнлек, ҡош-ҡорт, үҫемлектең төҫө буйынса төрөн билдәләгәндә ҡулланыла. □ В составе бот. и зоол. терминов обозначает их цвет или вид. Кук кугәрсен. Кук ҡарсыға. Кук тирәк. Кук әрем. ■ Бөтә шыршылар кеуек ук, кук шыршы ла тәуге йылдарҙа бик аҡрын уҫә. Картотека фондынан. • Кулдә йөҙгән кук өйрәк сул ҡәҙерен белмәй. Әйтем.
4. Йәшел (уләнгә ҡарата). □ Зелёный (о траве). Кук ут ваҡыты. ■ Йылға ғына буйы — кук улән, ашап ҡына тора кук дунән. Халыҡ йырынан.
5. Аҡ (атҡа ҡарата). □ Сивый (о масти лошади). Кук буҙ. Кук юрға. ■ Каршыһында баҫып торған ҡоралайҙы шәйләп, Кинйә кук айғырын туҡтатты. Б. Рафиҡов. Кук бейә әллә тамағы туҡлыҡтан, әллә иртәнге һалҡынса һауаға рәхәтләнеп, бышҡыра-бышҡыра атлай. Ә. Вәли.
КҮК II (күге) [боронғо төрки көк\ (Р.: небо; И.: sky; T.: gök) и.
1. Ерҙән көмбәҙләнеп күренгән һауа, ерҙән юғары тараф. □ Небо. Аяҙ кук. Зәңгәр кук. Куккә етерлек. ■ Куктән әҙ-мәҙләп кенә епшек ҡар бөртөктәре төшөп тора.
3. Ураҡсин. Төнгө аяҙ куктә утлы эҙ ҡалдырып, йондоҙҙар атыла. Ә. Хәкимов. Куккә баҡһам — кук алыҫ, ергә баҡһам — ер ҡаты... Б. Рафиҡов. Киске зәңгәр куктә яңы тыуған ай эленеп тора. А. Абдуллин. Әммә дәһшәтле кук кукрәу әллә купме ерҙе лә, кукте лә ҡалтыратып торғандай итте. Д. Бүләков. • Кошон юғалтҡан куккә ҡарар, ҡуйын юғалтҡан ергә ҡарар. Әйтем. Бер куктә ике ҡояш булмай. Әйтем.
2. дини. Дини ҡарашса, шул көмбәҙ өҫтөндәге Алла, фәрештәләр урыны. □ Небеса.
■ Ана куктән фәрештәләр куреп-ишетеп тора, әруахтарыбыҙ шаһит. Б. Рафиҡов. [Котло атаның] бөтә куңелдән һығынған Аллаһы ла куктән уҙенең изге әмерен бирмәне.
Ғ. Ибраһимов. Берҙән-бер теләгем — гәлсәр куктәрҙә, баҡый донъяла йәндәребеҙ осрашһа ине... Ә. Хәкимов. • Куктән эҙләгәнде ерҙән биргән. Әйтем. Ата ҡарғышын кук кутәрмәҫ, әсә һағышын ер кутәрмәҫ. Мәҡәл.
3. Йәшен йәшнәүе. □ Гром. Кук тауышы. ■ Тәуге ямғыр яуып, кук килде. X. Ғәбитов.
♦ Күккә аштырып (йәки күтәреп) маҡтау бик ныҡ шаштырып маҡтау. □ Захвалить. Күккә ашыу (йәки олғашыу) 1) бик юғары күтәрелеү. □ Подняться до небес. Тирә-яҡта тубәһе куккә олғашҡан тауҙар; 2) сик-саманан ашыу. □ Превзойти границы. ■ Салауаттың кургән ғазаптары ерҙән ашып, куккә олғашты. Халыҡ йырынан. Күктең төбө төшкән (йәки тишелгән) оҙаҡ яуған ямғырға зарланып әйтелә. □ соотв. Разверзлись хляби небесные. ■ Куктең төбө тишелгәндәй туҡтауһыҙ ямғыр яуа. Ерҙә баҫыр урын юҡ. В. Исхаҡов. Күктән төшөү көтмәгәндә, үҙенән-үҙе барлыҡҡа килеү.
□ Падать с неба (как дар божий). И Ижадсы ла, һуғышсы ла, эшсе лә булдың һин, Башҡортостан! Яҡты көндәр һиңә куктән төшмәне. Р. Шәкүр. Күктән төштөңмө әллә яңы тыуҙыңмы әллә тигән мәғәнәлә әйтелә.
□ С неба свалился. Күңел күге шиғр. эске донъяның иң ҡәҙерле ере, түре. □ Мир чувств, глубина души. Ж Һин, иркәм, куңе-лем кугендә балҡып торған йондоҙ көндөҙ ҙә. Ш. Бикҡол.
КҮК III (күге) (Р: синяк; И.: shiner; T.: morluk) и.
Тәндең ҡан һауып, күк төҫкә ингән урыны. □ Синяк, синева. Куҙ төбөнә кук төшкән. Тәненән кук китмәй. Тәнгә кук һалыу. ■ [Харис:] Карале, мырҙа, теге куҙеңдең куге бөгөн саҡ бөткән кеуек. Д. Бүләков. Аҙна буйы Безденежныйҙың куҙ төбөнән кук китмәне. Р. Солтангәрәев.
КҮК IV (күге) (Р: плесень; И.: mold; T: yosun, küf) и.
Дымланып, сереп барған нәмә өҫтөндә барлыҡҡа килгән күкшел ҡатлам; үңәҙ.
□ Плесень. Кук баҫҡан. Кук еҫе килә.
КҮК V бәйл. һөйл. ҡар. кеүек. Атайым кук ҙур булам.
790
■ Кук томанға уралып куккә ашҡан бейек тау... И. Насыри. Кистәремдең кук томаны, таңдарымдың алһыуҙары. М. Ғәли. Уйһыуға кусә кук томан, яҡтыра тирә-йундә. X. Назар. Үҙән буйына әкрен генә кук томан һарыла. 3. Биишева. Купер башы кук томан. Халыҡ йырынан.
3. Йәнлек, ҡош-ҡорт, үҫемлектең төҫө буйынса төрөн билдәләгәндә ҡулланыла. □ В составе бот. и зоол. терминов обозначает их цвет или вид. Кук кугәрсен. Кук ҡарсыға. Кук тирәк. Кук әрем. ■ Бөтә шыршылар кеуек ук, кук шыршы ла тәуге йылдарҙа бик аҡрын уҫә. Картотека фондынан. • Кулдә йөҙгән кук өйрәк сул ҡәҙерен белмәй. Әйтем.
4. Йәшел (уләнгә ҡарата). □ Зелёный (о траве). Кук ут ваҡыты. ■ Йылға ғына буйы — кук улән, ашап ҡына тора кук дунән. Халыҡ йырынан.
5. Аҡ (атҡа ҡарата). □ Сивый (о масти лошади). Кук буҙ. Кук юрға. ■ Каршыһында баҫып торған ҡоралайҙы шәйләп, Кинйә кук айғырын туҡтатты. Б. Рафиҡов. Кук бейә әллә тамағы туҡлыҡтан, әллә иртәнге һалҡынса һауаға рәхәтләнеп, бышҡыра-бышҡыра атлай. Ә. Вәли.
КҮК II (күге) [боронғо төрки көк\ (Р.: небо; И.: sky; T.: gök) и.
1. Ерҙән көмбәҙләнеп күренгән һауа, ерҙән юғары тараф. □ Небо. Аяҙ кук. Зәңгәр кук. Куккә етерлек. ■ Куктән әҙ-мәҙләп кенә епшек ҡар бөртөктәре төшөп тора.
3. Ураҡсин. Төнгө аяҙ куктә утлы эҙ ҡалдырып, йондоҙҙар атыла. Ә. Хәкимов. Куккә баҡһам — кук алыҫ, ергә баҡһам — ер ҡаты... Б. Рафиҡов. Киске зәңгәр куктә яңы тыуған ай эленеп тора. А. Абдуллин. Әммә дәһшәтле кук кукрәу әллә купме ерҙе лә, кукте лә ҡалтыратып торғандай итте. Д. Бүләков. • Кошон юғалтҡан куккә ҡарар, ҡуйын юғалтҡан ергә ҡарар. Әйтем. Бер куктә ике ҡояш булмай. Әйтем.
2. дини. Дини ҡарашса, шул көмбәҙ өҫтөндәге Алла, фәрештәләр урыны. □ Небеса.
■ Ана куктән фәрештәләр куреп-ишетеп тора, әруахтарыбыҙ шаһит. Б. Рафиҡов. [Котло атаның] бөтә куңелдән һығынған Аллаһы ла куктән уҙенең изге әмерен бирмәне.
Ғ. Ибраһимов. Берҙән-бер теләгем — гәлсәр куктәрҙә, баҡый донъяла йәндәребеҙ осрашһа ине... Ә. Хәкимов. • Куктән эҙләгәнде ерҙән биргән. Әйтем. Ата ҡарғышын кук кутәрмәҫ, әсә һағышын ер кутәрмәҫ. Мәҡәл.
3. Йәшен йәшнәүе. □ Гром. Кук тауышы. ■ Тәуге ямғыр яуып, кук килде. X. Ғәбитов.
♦ Күккә аштырып (йәки күтәреп) маҡтау бик ныҡ шаштырып маҡтау. □ Захвалить. Күккә ашыу (йәки олғашыу) 1) бик юғары күтәрелеү. □ Подняться до небес. Тирә-яҡта тубәһе куккә олғашҡан тауҙар; 2) сик-саманан ашыу. □ Превзойти границы. ■ Салауаттың кургән ғазаптары ерҙән ашып, куккә олғашты. Халыҡ йырынан. Күктең төбө төшкән (йәки тишелгән) оҙаҡ яуған ямғырға зарланып әйтелә. □ соотв. Разверзлись хляби небесные. ■ Куктең төбө тишелгәндәй туҡтауһыҙ ямғыр яуа. Ерҙә баҫыр урын юҡ. В. Исхаҡов. Күктән төшөү көтмәгәндә, үҙенән-үҙе барлыҡҡа килеү.
□ Падать с неба (как дар божий). И Ижадсы ла, һуғышсы ла, эшсе лә булдың һин, Башҡортостан! Яҡты көндәр һиңә куктән төшмәне. Р. Шәкүр. Күктән төштөңмө әллә яңы тыуҙыңмы әллә тигән мәғәнәлә әйтелә.
□ С неба свалился. Күңел күге шиғр. эске донъяның иң ҡәҙерле ере, түре. □ Мир чувств, глубина души. Ж Һин, иркәм, куңе-лем кугендә балҡып торған йондоҙ көндөҙ ҙә. Ш. Бикҡол.
КҮК III (күге) (Р: синяк; И.: shiner; T.: morluk) и.
Тәндең ҡан һауып, күк төҫкә ингән урыны. □ Синяк, синева. Куҙ төбөнә кук төшкән. Тәненән кук китмәй. Тәнгә кук һалыу. ■ [Харис:] Карале, мырҙа, теге куҙеңдең куге бөгөн саҡ бөткән кеуек. Д. Бүләков. Аҙна буйы Безденежныйҙың куҙ төбөнән кук китмәне. Р. Солтангәрәев.
КҮК IV (күге) (Р: плесень; И.: mold; T: yosun, küf) и.
Дымланып, сереп барған нәмә өҫтөндә барлыҡҡа килгән күкшел ҡатлам; үңәҙ.
□ Плесень. Кук баҫҡан. Кук еҫе килә.
КҮК V бәйл. һөйл. ҡар. кеүек. Атайым кук ҙур булам.
790