Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 799 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮКСИН
нән төңөлдө, ашауға һалынды. Ж. Кейекбаев. «Был алабута өшәһе. Әсәйем уны уҙенең кукрәк һөтөнә баҫып бешерҙе», — тигән егет. Әкиәттән. Сабыйығыҙҙы кукрәк һөтө менән туйындырһағыҙ, уҙегеҙ ҙә, балағыҙ ҙа сәләмәт булыр. «Башҡортостан», 11 май 2012.
2. Һаҡлау көсөнә эйә булған күкрәк һөтө. □ Грудное молоко; имеет обережную силу. ■ Буҫерҙән йәш балаға кукрәк һөтөнә айыу утен кушып эсерәләр. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКРӘК ҺӘНӘГЕ (Р.: стоговые вилы; И.: hayfork; T.: dirgen) и.
Кәбәндең күкрәк өлөшөн һалғанда ҡулланыла торған урта оҙонлоҡтағы ағас һәнәк. □ Стоговые вилы; вилы для стогометания. ■ [Әсәйем — миңә:] Кукрәк һәнәге менән ос һәнәген кутәреп алып барайыҡмы? Сабын тирәһендә кәбән ҡойған берәй кешенән ат алып, кубә тарттырһаҡ, уҙем маташтырып ҡарайыммы икән әллә, тим. Н. Мусин.
КҮКРӘК ШАРШАУЫ (Р: диафрагма; И.: diaphragm; T.: diyafram) и. анат.
Күкрәк ҡыуышлығы менән эс ҡыуышлығын бүлеп торған яры. □ Диафрагма. Кукрәк шаршауының төҙөлөшө һәм функцияһы.
КҮКРӘМҺЕҮ (күкрәмһе-) (Р: зазнаваться; И.: become presumptuous; T.: kendini beğenmek) ҡ. диал.
Дан менән маһайыу. □ Зазнаваться. Кукрәмһеп йөрөу. й Тирә-яҡҡа билдәле булып, байығып алған, фырт йәшәгән кешегә «кукрәмһеп китте» тиҙәр. Экспедиция материалдарынан.
КҮКРӘТЕҮ (күкрәт-) ҡ. ҡар. күк күкрәтеү. ■ Кукрәтеп, геуләп, һайрап, өзләп, килде, ҡурай, уйнар миҙгелең. Ш. Бабич.
КҮКРӘҮ (күкрә-) [боронғо төрки көк-рә-\ (Р: греметь; И.: thunder; T.: gürlemek) ҡ.
1. Күк күкрәү; дөбөр-шатыр итеү (куккә, болотҡа ҡарата). □ Греметь, грохотать. // Гром. ■ Беҙҙең яҡта шундай ғәҙәт бар — беренсе кукрәуҙе ишетеу менән ергә ятып аунайҙар. И. Абдуллин. Мин дә илемә вәғәҙәләр бирҙем, ямғыр булып, кукрәп яуырға. М. Кәрим. • Үкереп угеҙ булмаҫһың, кукрәп болот булмаҫһың. Мәҡәл.
2. Һауаны яңғыратып гөрләү, гөрһөлдәү.
□ Колыхаться, трястить. ■ Ос, толпарым, гуйә сахра еле, туп кукрәгән яҡҡа. М. Харис. Тетрәне елдәрҙә тауҙар, һыҡраны, ҡайнаны диңгеҙ вә кулдәр кукрәне. Ш. Бабич.
3. Хәл ҡылымдың -п формаһында төп ҡылымға эйәреп, «бик шәп булып», «шаулап, гөрләп» тигән мәғәнәләрҙе билдерә.
□ В форме деепричастия на -п выступает в значении наречия «бурно», «пышно». Кукрәп уҙған ғумер. Кукрәп сәскә атыу. Кукрәп уҫеу. ■ Кубәләктәрҙең кукрәп уҫкән төрлө төҫтәге сәскәләргә һырылыуҙары, ара-тирә бер-береһен ҡыуалап осоп йөрөуҙәре матур йәйге тәбиғәттең куркен тағы ла кутәреп ебәргән кеуек булды. Ш. Шәһәр. Ергә яҡшы орлоҡ төшөп ҡала. Башта ул куҙгә салынмай. Әммә, ваҡыт утеу менән, ул шыта башлай, тамырлана һәм, япраҡтарын ҡыйыу йәйеп, кукрәп уҫеп китә. Ғ. Лоҡманов. Үткән ғумер кукрәп уҙһа ла, йәшәләһе ғумер яҡшыраҡ. А. Игебаев. Яратам, яҙ, кукрәп килеуеңде! Йәнләнә бит һинән бар йыһан. Р. Ғарипов.
КҮК САРЛАК (сарлағы) (Р: сизая чайка; И.: common gull; T.: küçük gümüş martı) и. зоол.
Дөйөм төҫө аҡ, һырты һәм яурындары күкһел һоро, ҡанаттарының осо ҡара, һары суҡышлы күсмә ҡош. □ Сизая чайка (лат. Larus canus). ■ [Кук сарлаҡ] балыҡ, төрлө һыу һәм ҡоро ер бөжәктәре, кеҫәрткеләр менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
КҮК СЕЛӘН и. зоол. диал. ҡар. селән. ■ Кук селән — ҡаҙҙан ҙурыраҡ, оҙон аяҡлы, оҙон суҡышлы һыу ҡошо. Э. Ишбирҙин.
КҮКСИН I (Р: сирень; И.: lilac; T.: leylak) и. бот.
Зәйтүн ағасы һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған хуш еҫле, аҡ йәки күк сәскәле декоратив ҡыуаҡлыҡ; сирень. □ Сирень (лат. Syringa). Куксин ҡыуағы. И Һыу буйында куксин кум-кук булған, бөҙрәләнгән икән балан да. К. Кинйәбулатова.
КҮКСИН II (Р: лазурник; И.: laser; T.: bitki) и. бот.
Сатыр сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған күп йыллыҡ үҫемлек. □ Лазурник (лат. Laser). Куксин япрағы.
799
нән төңөлдө, ашауға һалынды. Ж. Кейекбаев. «Был алабута өшәһе. Әсәйем уны уҙенең кукрәк һөтөнә баҫып бешерҙе», — тигән егет. Әкиәттән. Сабыйығыҙҙы кукрәк һөтө менән туйындырһағыҙ, уҙегеҙ ҙә, балағыҙ ҙа сәләмәт булыр. «Башҡортостан», 11 май 2012.
2. Һаҡлау көсөнә эйә булған күкрәк һөтө. □ Грудное молоко; имеет обережную силу. ■ Буҫерҙән йәш балаға кукрәк һөтөнә айыу утен кушып эсерәләр. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКРӘК ҺӘНӘГЕ (Р.: стоговые вилы; И.: hayfork; T.: dirgen) и.
Кәбәндең күкрәк өлөшөн һалғанда ҡулланыла торған урта оҙонлоҡтағы ағас һәнәк. □ Стоговые вилы; вилы для стогометания. ■ [Әсәйем — миңә:] Кукрәк һәнәге менән ос һәнәген кутәреп алып барайыҡмы? Сабын тирәһендә кәбән ҡойған берәй кешенән ат алып, кубә тарттырһаҡ, уҙем маташтырып ҡарайыммы икән әллә, тим. Н. Мусин.
КҮКРӘК ШАРШАУЫ (Р: диафрагма; И.: diaphragm; T.: diyafram) и. анат.
Күкрәк ҡыуышлығы менән эс ҡыуышлығын бүлеп торған яры. □ Диафрагма. Кукрәк шаршауының төҙөлөшө һәм функцияһы.
КҮКРӘМҺЕҮ (күкрәмһе-) (Р: зазнаваться; И.: become presumptuous; T.: kendini beğenmek) ҡ. диал.
Дан менән маһайыу. □ Зазнаваться. Кукрәмһеп йөрөу. й Тирә-яҡҡа билдәле булып, байығып алған, фырт йәшәгән кешегә «кукрәмһеп китте» тиҙәр. Экспедиция материалдарынан.
КҮКРӘТЕҮ (күкрәт-) ҡ. ҡар. күк күкрәтеү. ■ Кукрәтеп, геуләп, һайрап, өзләп, килде, ҡурай, уйнар миҙгелең. Ш. Бабич.
КҮКРӘҮ (күкрә-) [боронғо төрки көк-рә-\ (Р: греметь; И.: thunder; T.: gürlemek) ҡ.
1. Күк күкрәү; дөбөр-шатыр итеү (куккә, болотҡа ҡарата). □ Греметь, грохотать. // Гром. ■ Беҙҙең яҡта шундай ғәҙәт бар — беренсе кукрәуҙе ишетеу менән ергә ятып аунайҙар. И. Абдуллин. Мин дә илемә вәғәҙәләр бирҙем, ямғыр булып, кукрәп яуырға. М. Кәрим. • Үкереп угеҙ булмаҫһың, кукрәп болот булмаҫһың. Мәҡәл.
2. Һауаны яңғыратып гөрләү, гөрһөлдәү.
□ Колыхаться, трястить. ■ Ос, толпарым, гуйә сахра еле, туп кукрәгән яҡҡа. М. Харис. Тетрәне елдәрҙә тауҙар, һыҡраны, ҡайнаны диңгеҙ вә кулдәр кукрәне. Ш. Бабич.
3. Хәл ҡылымдың -п формаһында төп ҡылымға эйәреп, «бик шәп булып», «шаулап, гөрләп» тигән мәғәнәләрҙе билдерә.
□ В форме деепричастия на -п выступает в значении наречия «бурно», «пышно». Кукрәп уҙған ғумер. Кукрәп сәскә атыу. Кукрәп уҫеу. ■ Кубәләктәрҙең кукрәп уҫкән төрлө төҫтәге сәскәләргә һырылыуҙары, ара-тирә бер-береһен ҡыуалап осоп йөрөуҙәре матур йәйге тәбиғәттең куркен тағы ла кутәреп ебәргән кеуек булды. Ш. Шәһәр. Ергә яҡшы орлоҡ төшөп ҡала. Башта ул куҙгә салынмай. Әммә, ваҡыт утеу менән, ул шыта башлай, тамырлана һәм, япраҡтарын ҡыйыу йәйеп, кукрәп уҫеп китә. Ғ. Лоҡманов. Үткән ғумер кукрәп уҙһа ла, йәшәләһе ғумер яҡшыраҡ. А. Игебаев. Яратам, яҙ, кукрәп килеуеңде! Йәнләнә бит һинән бар йыһан. Р. Ғарипов.
КҮК САРЛАК (сарлағы) (Р: сизая чайка; И.: common gull; T.: küçük gümüş martı) и. зоол.
Дөйөм төҫө аҡ, һырты һәм яурындары күкһел һоро, ҡанаттарының осо ҡара, һары суҡышлы күсмә ҡош. □ Сизая чайка (лат. Larus canus). ■ [Кук сарлаҡ] балыҡ, төрлө һыу һәм ҡоро ер бөжәктәре, кеҫәрткеләр менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
КҮК СЕЛӘН и. зоол. диал. ҡар. селән. ■ Кук селән — ҡаҙҙан ҙурыраҡ, оҙон аяҡлы, оҙон суҡышлы һыу ҡошо. Э. Ишбирҙин.
КҮКСИН I (Р: сирень; И.: lilac; T.: leylak) и. бот.
Зәйтүн ағасы һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған хуш еҫле, аҡ йәки күк сәскәле декоратив ҡыуаҡлыҡ; сирень. □ Сирень (лат. Syringa). Куксин ҡыуағы. И Һыу буйында куксин кум-кук булған, бөҙрәләнгән икән балан да. К. Кинйәбулатова.
КҮКСИН II (Р: лазурник; И.: laser; T.: bitki) и. бот.
Сатыр сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған күп йыллыҡ үҫемлек. □ Лазурник (лат. Laser). Куксин япрағы.
799