Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 800 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮКСӘ
КҮКСӘ I (Р.: слепень; И.: horsefly; T.: at-sineği) и. зоол.
Йәшкелт күк төҫтәге ваҡ күгәүен. □ Слепень (мелкий) (лат. Tabamda#). Kyксә малға тынғы бирмәй. ■ Уртаса ҙурлыҡтағы ку-гәуендәрҙе башҡорттар ябай кугәуен тиҙәр, йәшел һәм кук төҫтәгеләрен куксә тип атайҙар. Башҡортостан календарынан. Эш һәйбәт кенә барғанда, Рабиға апайҙың теге ҡылтымбай Алаҡайы кәзәләнеп китмәһенме! Куксә ҡыуғандай, тызанлап йөрөй кәртәлә. Яр. Вәлиев.
КҮКСӘ II с. диал. ҡар. күгә II. Куксә имән. Куксә йукә. Куксә ағас. ■ «Куксә урманында» тигән повесым балалар тормошонан ине. Н. Мусин.
КҮКСӘЙ (Р.: сивка; И.: ash grey; T.: gri at) и. зоол.
1. Тимер күк төҫтәге ат. □ Сивка (масть лошади). ■ Көмөш кенә эйәр, еҙ ҡойошҡан килешә икән куксәй дунәнгә. Бәйеттән. Сурағол урынынан торҙо, сәкмән, ҡолаҡсынын кейә һалып, һуғарыуға куксәйен нуҡ-талап урамға сыҡҡанда Юныс мәзин аҙан әйтә ине. Т. Хәйбуллин.
2. диал. Кәүҙәгә бәләкәйерәк аҡ төҫтәге сарлаҡ; күк сарлаҡ. □ Сизая чайка (лат. Larus cams). Яр буйында куксәйҙәр оса.
3. диал. ҡар. күкйөн. Куксәй тотоу. Күксәйгә ҡармаҡ һалыу.
КҮКСӘНӘЙ (Р.: сивка; И.: ash grey; T: gri at) и. зоол. диал.
1. Тимер күк төҫтәге ат; күксәй. □ Сивка (масть лошади). И Һөйөп кенә менгән куксә-нәйем тау артында ҡалды тышаулы. Халыҡ йырынан.
2. Сәүек эт. □ Моська. Куксәнәйе абалап сыҡты.
КҮКСӘ САРЛАҠ (сарлағы) и. зоол. диал. ҡар. күк сарлаҡ. ■ [Куксә сарлаҡтар] парлашып йә күмәкләшеп йылға-күл, яңы һөрөлгән баҫыу өҫтөндә осоп йөрөйҙәр. Э. Ишбирҙин.
КҮК СӘСКӘ (Р: василёк; И.: cornflower; T: peygamberçiçeği) и. бот.
1. Ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған зәңгәр сәскәле ҡый үләне. □ Василёк. / Васильковый (лат. Centaurea). ■ Ашҡа
ҙарҡай буйы, һай, кәрешкә, кәрешкәләр буйы кук сәскә. Сабырлыҡтар — солтан, сабырһыҙ — шайтан, сабырлыҡтар кәрәк һәр эштә. Халыҡ ижадынан.
2. диал. ҡар. күк һөтләгән. Кук сәскәләр сыҡҡан.
3. диал. ҡар. күксин. Кук сәскә ҡыуағы.
4. диал. ҡар. умырзая. Тау битендә куҙҙең яуын алып торған кук сәскә.
КҮК ТАБАН (Р: первые заморозки; И.: early frosts; T: kış öncesi soğukları) и.
1. Аяҡ аҫты туңған мәл. □ Первые заморозки. ■ Кук табан етһә, кешеләр һуғым мәшәҡәттәрен уйлай башлай. Экспедиция материалдарынан.
2. Яҙғы еңел юл. □ Весенняя дорога. ■ Кук табанда әтәс екһәң дә тарта. Экспедиция материалдарынан. Карттар уҙ белгәненсә ваҡыт билдәләй: «Көн оҙоно ун бер сәғәт булһа — кук табан етә,— тиҙәр. — Кар ирей башлай». Ғ. Ибраһимов.
3. Ҡышҡы тайғаҡ юл. □ Зимняя скользкая дорога. Күгәреп ята кук табан.
КҮК ТАЛАҠ (Р: очень худой; И.: gaunt; T: zayıf) с.
Үтә ябыҡ. □ Очень худой, тощий. Әмирҙең һуғымы кук талаҡ, ти.
КҮК ТАЛАҠ ИТЕҮ (күк талаҡ ит-) (Р: набить синяков; И.: beat blak and blue; T: morartmak) ҡ.
Ныҡ туҡмап, тәнен тотош күм-күк итеп бөтөү. □ Набить синяков, крепко побить. Туҡмап, тәнен кук талаҡ итеу.
КҮКТАШ (Р: медный купорос; И.: sulphate of copper; T.: bakır sülfat) и. хим.
Баҡырҙы көкөрт кислотаһында эретеп алынған күк төҫтәге тоҙ, баҡыр купоросы; йәшел һәңгәр. □ Медный купорос. / Купоросный. Кукташ кристалдары. Кукташты ҡулланыу ысулдары.
КҮК ТИРӘК (тирәге) (Р: осокорь; И.: black poplar; T.: kara kavak) и. бот.
Һыу буйында үҫә торған йомшаҡ үҙағаслы, ҡара буҙ ҡабыҡлы, өҫкөлөрәк япраҡлы эре ағас. □ Осокорь, чёрный тополь (лат. Populus nigra). ■ Каҫмарт буйҡайында кук тирәк, туғайында бешә ер еләк. Дан кәрәкмәй миңә, мал кәрәкмәй, дуҫтар кәрәк миңә, ил
800
КҮКСӘ I (Р.: слепень; И.: horsefly; T.: at-sineği) и. зоол.
Йәшкелт күк төҫтәге ваҡ күгәүен. □ Слепень (мелкий) (лат. Tabamda#). Kyксә малға тынғы бирмәй. ■ Уртаса ҙурлыҡтағы ку-гәуендәрҙе башҡорттар ябай кугәуен тиҙәр, йәшел һәм кук төҫтәгеләрен куксә тип атайҙар. Башҡортостан календарынан. Эш һәйбәт кенә барғанда, Рабиға апайҙың теге ҡылтымбай Алаҡайы кәзәләнеп китмәһенме! Куксә ҡыуғандай, тызанлап йөрөй кәртәлә. Яр. Вәлиев.
КҮКСӘ II с. диал. ҡар. күгә II. Куксә имән. Куксә йукә. Куксә ағас. ■ «Куксә урманында» тигән повесым балалар тормошонан ине. Н. Мусин.
КҮКСӘЙ (Р.: сивка; И.: ash grey; T.: gri at) и. зоол.
1. Тимер күк төҫтәге ат. □ Сивка (масть лошади). ■ Көмөш кенә эйәр, еҙ ҡойошҡан килешә икән куксәй дунәнгә. Бәйеттән. Сурағол урынынан торҙо, сәкмән, ҡолаҡсынын кейә һалып, һуғарыуға куксәйен нуҡ-талап урамға сыҡҡанда Юныс мәзин аҙан әйтә ине. Т. Хәйбуллин.
2. диал. Кәүҙәгә бәләкәйерәк аҡ төҫтәге сарлаҡ; күк сарлаҡ. □ Сизая чайка (лат. Larus cams). Яр буйында куксәйҙәр оса.
3. диал. ҡар. күкйөн. Куксәй тотоу. Күксәйгә ҡармаҡ һалыу.
КҮКСӘНӘЙ (Р.: сивка; И.: ash grey; T: gri at) и. зоол. диал.
1. Тимер күк төҫтәге ат; күксәй. □ Сивка (масть лошади). И Һөйөп кенә менгән куксә-нәйем тау артында ҡалды тышаулы. Халыҡ йырынан.
2. Сәүек эт. □ Моська. Куксәнәйе абалап сыҡты.
КҮКСӘ САРЛАҠ (сарлағы) и. зоол. диал. ҡар. күк сарлаҡ. ■ [Куксә сарлаҡтар] парлашып йә күмәкләшеп йылға-күл, яңы һөрөлгән баҫыу өҫтөндә осоп йөрөйҙәр. Э. Ишбирҙин.
КҮК СӘСКӘ (Р: василёк; И.: cornflower; T: peygamberçiçeği) и. бот.
1. Ҡатмарлы сәскәлеләр ғаиләһенә ҡараған зәңгәр сәскәле ҡый үләне. □ Василёк. / Васильковый (лат. Centaurea). ■ Ашҡа
ҙарҡай буйы, һай, кәрешкә, кәрешкәләр буйы кук сәскә. Сабырлыҡтар — солтан, сабырһыҙ — шайтан, сабырлыҡтар кәрәк һәр эштә. Халыҡ ижадынан.
2. диал. ҡар. күк һөтләгән. Кук сәскәләр сыҡҡан.
3. диал. ҡар. күксин. Кук сәскә ҡыуағы.
4. диал. ҡар. умырзая. Тау битендә куҙҙең яуын алып торған кук сәскә.
КҮК ТАБАН (Р: первые заморозки; И.: early frosts; T: kış öncesi soğukları) и.
1. Аяҡ аҫты туңған мәл. □ Первые заморозки. ■ Кук табан етһә, кешеләр һуғым мәшәҡәттәрен уйлай башлай. Экспедиция материалдарынан.
2. Яҙғы еңел юл. □ Весенняя дорога. ■ Кук табанда әтәс екһәң дә тарта. Экспедиция материалдарынан. Карттар уҙ белгәненсә ваҡыт билдәләй: «Көн оҙоно ун бер сәғәт булһа — кук табан етә,— тиҙәр. — Кар ирей башлай». Ғ. Ибраһимов.
3. Ҡышҡы тайғаҡ юл. □ Зимняя скользкая дорога. Күгәреп ята кук табан.
КҮК ТАЛАҠ (Р: очень худой; И.: gaunt; T: zayıf) с.
Үтә ябыҡ. □ Очень худой, тощий. Әмирҙең һуғымы кук талаҡ, ти.
КҮК ТАЛАҠ ИТЕҮ (күк талаҡ ит-) (Р: набить синяков; И.: beat blak and blue; T: morartmak) ҡ.
Ныҡ туҡмап, тәнен тотош күм-күк итеп бөтөү. □ Набить синяков, крепко побить. Туҡмап, тәнен кук талаҡ итеу.
КҮКТАШ (Р: медный купорос; И.: sulphate of copper; T.: bakır sülfat) и. хим.
Баҡырҙы көкөрт кислотаһында эретеп алынған күк төҫтәге тоҙ, баҡыр купоросы; йәшел һәңгәр. □ Медный купорос. / Купоросный. Кукташ кристалдары. Кукташты ҡулланыу ысулдары.
КҮК ТИРӘК (тирәге) (Р: осокорь; И.: black poplar; T.: kara kavak) и. бот.
Һыу буйында үҫә торған йомшаҡ үҙағаслы, ҡара буҙ ҡабыҡлы, өҫкөлөрәк япраҡлы эре ағас. □ Осокорь, чёрный тополь (лат. Populus nigra). ■ Каҫмарт буйҡайында кук тирәк, туғайында бешә ер еләк. Дан кәрәкмәй миңә, мал кәрәкмәй, дуҫтар кәрәк миңә, ил
800