Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 801 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮКҺЕЛ
кәрәк. Халыҡ йырынан. Кул яғаһы — кук тирәк, кук тирәктең һаны юҡ, тигәндәй, уның [Талҡаҫтың] көнсығыш ярында ағастар куп, ҡаршыһында — асыҡлыҡ. «Башҡортостан», 28 апрель 2009.
КҮКТОМШОҠ (күктомшоғо) (Р.: савка; И.: white-headed duck; T.: dikkuyruk) и. зоол.
Башы аҡ, арҡаһы һәм ҡабырғалары ваҡ ҡына ҡара һипкелле һорғолт ерән, ҡанаттары күкһел йымылдаҡлы һоро, ҡойроғо ҡара булған күсмә ҡош; аҡбаш өйрәк. □ Савка (лат. Oxyura leucocephala Scop).
■ Куктомшоҡ уҫемлектәргә бай кулдәрҙә, яй ағымлы йылғаларҙа йәшәй. Интернет селтәренән.
КҮК ТӘКӘҺЕ и. зоол. диал. ҡар. һаралйын. ■ [Кук тәкәһе] яҙғыһын уйын ваҡыттарында һауала, туңәрәктәр яһап, юғарыға кутәрелә, кәйелеп аҫҡа төшкәндә кәзә тауышы сығара. Э. Ишбирҙин.
КҮК ТӘМӘЙТЕҮ (күк тәмәйт-) (Р.: иметь привкус плесени; И.: become moldy; T.: küflenmek) ҡ. һөйл.
Күгәргән тәм сығыу. □ Иметь привкус плесени. Икмәк оҙаҡ ятҡан, шикелле, кук тәмәйтә.
КҮК ТӘҢРЕ (Р: божество неба; И.: God; T.: Gök Tanrısı) и. миф.
Башҡорт мифологияһында ун ике тәңренең береһе. □ Божество неба; в башкирской мифологии одно из двенадцати божеств.
КҮК ТӘҢРЕҺЕ и. миф. ҡар. күк тәңре.
■ Йәшен йәшнәһә, кук килә, кук тәңреһе тауыш бирә, тибеҙ. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКТӘҮ (күктә-) (Р: намётывать; И.: prick out; T: fidelemek) ҡ. диал.
1. Типсеү. □ Намётывать, метать. Куктәп тегеу. Еңде куктәу.
2. Яңыртыу. □ Реставрировать. Шәшке тунымды куктәргә бирҙем.
3. Ҡотороу. □ Бушевать, неистовствовать. Был эт куктәй башлаған шикелле, һәр бер уткән кешегә өрә башланы.
КҮК УМЫРЗАЯ (Р: прострел раскрытый; И.: pulsatilla patens; T: rüzgârçiçeği) и. бот.
Лютиктар ғаиләһенә ҡараған йөнтәҫ япраҡлы, күк сәскә атыусы күп йыллыҡ үлән.
□ Прострел раскрытый, сон-трава (лат. Pulsatilla patens). Кук умырзаялар сәскә атҡан. Кыҙҙар кук умырзая йыйырға тауға сығып китте.
КҮК УТЫ и. ҡар. йәшен. ■ Йәшенде кук уты ла тиҙәр. Башҡорт мифологияһынан.
КҮК ФАРЫЗ и. ҡар. күкташ. Кук фарыз кристалдары. Кук фарызды ҡулланыу ысулдары.
КҮКҺАҒЫҘ (Р: кок-сагыз; И.: kok-sag-hyz; T: kök-sagız) и. бот.
Каучук бирә торған күп йыллыҡ үлән.
□ Кок-сагыз (лат. Taraxacum koksaghyz). ■ [Гөлгөнә — Яҡупҡа:] Алдағы йылда, быйылғыға ҡарағанда өс тапҡырға артығыраҡ сөгөлдөр, кукһағыҙ сәсәсәкбеҙ. И. Абдуллин. Элегерәк каучукты гевея һәм кукһағыҙ уҫемлектәренең һуттарынан эшләйҙәр ине. Д. Бураҡаев.
КҮКҺЕЛ [боронғо төрки көкшин} (Р: синеватый; И.: bluish; T.: mavimsi) с.
1. Күк төҫкә тартым; күкшел. □ Синеватый, с синеватым оттенком, дымчатый. Кукһел зәңгәр. Кукһел ҡара. ■ Бөтә ҡыңғырау сәскәләр кукһел миләушә төҫтә булалар. Картотека фондынан. Ауылдың тирә-яғы баҡсалыҡ, ауылдың артынан урман һуҙылып китә. Йоҡа аҡ ҡар өҫтөндә ҡаралып куренгән нарат ағастарының япраҡтары иртәнге ҡар шәуләһе менән кукһел ҡара булып куренәләр, куңелгә ауыр, баҫынҡы тәьҫир бирәләр. Д. Юлтый.
2. Саҡ ҡына күк төҫкә тартым аҡ; күкшел. □ Сизый, дымчатый. Кукһел томан. И Алтмыш ҡатлы бейек кукһел йорттар, болоттарға табан урелер. X. Ҡунаҡбай. Ғариф, кукһел куҙҙәрен хәйләкәр йылмайтып, уҙенән аша урелеп ҡарап торған Ҡыҙырастың ҡабырғаһына төрттө. 3. Биишева. Мәғфурә ошо тымыҡ көндөң һалҡын һауаһына һирпелеп урамға йәйелгән кукһел аҡ болоттарға ҡаршы — Ныязғолдарға табан атланы. Һ. Дәүләтшина. Кукһел куккә һыртын терәп, бейек тауҙар куренә. Ғ. Ибраһимов. Ер аҫтым хазина, тауҙарым бейек, торалар кукһел болотҡа тейеп. М. Хәй. Алда
801
кәрәк. Халыҡ йырынан. Кул яғаһы — кук тирәк, кук тирәктең һаны юҡ, тигәндәй, уның [Талҡаҫтың] көнсығыш ярында ағастар куп, ҡаршыһында — асыҡлыҡ. «Башҡортостан», 28 апрель 2009.
КҮКТОМШОҠ (күктомшоғо) (Р.: савка; И.: white-headed duck; T.: dikkuyruk) и. зоол.
Башы аҡ, арҡаһы һәм ҡабырғалары ваҡ ҡына ҡара һипкелле һорғолт ерән, ҡанаттары күкһел йымылдаҡлы һоро, ҡойроғо ҡара булған күсмә ҡош; аҡбаш өйрәк. □ Савка (лат. Oxyura leucocephala Scop).
■ Куктомшоҡ уҫемлектәргә бай кулдәрҙә, яй ағымлы йылғаларҙа йәшәй. Интернет селтәренән.
КҮК ТӘКӘҺЕ и. зоол. диал. ҡар. һаралйын. ■ [Кук тәкәһе] яҙғыһын уйын ваҡыттарында һауала, туңәрәктәр яһап, юғарыға кутәрелә, кәйелеп аҫҡа төшкәндә кәзә тауышы сығара. Э. Ишбирҙин.
КҮК ТӘМӘЙТЕҮ (күк тәмәйт-) (Р.: иметь привкус плесени; И.: become moldy; T.: küflenmek) ҡ. һөйл.
Күгәргән тәм сығыу. □ Иметь привкус плесени. Икмәк оҙаҡ ятҡан, шикелле, кук тәмәйтә.
КҮК ТӘҢРЕ (Р: божество неба; И.: God; T.: Gök Tanrısı) и. миф.
Башҡорт мифологияһында ун ике тәңренең береһе. □ Божество неба; в башкирской мифологии одно из двенадцати божеств.
КҮК ТӘҢРЕҺЕ и. миф. ҡар. күк тәңре.
■ Йәшен йәшнәһә, кук килә, кук тәңреһе тауыш бирә, тибеҙ. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКТӘҮ (күктә-) (Р: намётывать; И.: prick out; T: fidelemek) ҡ. диал.
1. Типсеү. □ Намётывать, метать. Куктәп тегеу. Еңде куктәу.
2. Яңыртыу. □ Реставрировать. Шәшке тунымды куктәргә бирҙем.
3. Ҡотороу. □ Бушевать, неистовствовать. Был эт куктәй башлаған шикелле, һәр бер уткән кешегә өрә башланы.
КҮК УМЫРЗАЯ (Р: прострел раскрытый; И.: pulsatilla patens; T: rüzgârçiçeği) и. бот.
Лютиктар ғаиләһенә ҡараған йөнтәҫ япраҡлы, күк сәскә атыусы күп йыллыҡ үлән.
□ Прострел раскрытый, сон-трава (лат. Pulsatilla patens). Кук умырзаялар сәскә атҡан. Кыҙҙар кук умырзая йыйырға тауға сығып китте.
КҮК УТЫ и. ҡар. йәшен. ■ Йәшенде кук уты ла тиҙәр. Башҡорт мифологияһынан.
КҮК ФАРЫЗ и. ҡар. күкташ. Кук фарыз кристалдары. Кук фарызды ҡулланыу ысулдары.
КҮКҺАҒЫҘ (Р: кок-сагыз; И.: kok-sag-hyz; T: kök-sagız) и. бот.
Каучук бирә торған күп йыллыҡ үлән.
□ Кок-сагыз (лат. Taraxacum koksaghyz). ■ [Гөлгөнә — Яҡупҡа:] Алдағы йылда, быйылғыға ҡарағанда өс тапҡырға артығыраҡ сөгөлдөр, кукһағыҙ сәсәсәкбеҙ. И. Абдуллин. Элегерәк каучукты гевея һәм кукһағыҙ уҫемлектәренең һуттарынан эшләйҙәр ине. Д. Бураҡаев.
КҮКҺЕЛ [боронғо төрки көкшин} (Р: синеватый; И.: bluish; T.: mavimsi) с.
1. Күк төҫкә тартым; күкшел. □ Синеватый, с синеватым оттенком, дымчатый. Кукһел зәңгәр. Кукһел ҡара. ■ Бөтә ҡыңғырау сәскәләр кукһел миләушә төҫтә булалар. Картотека фондынан. Ауылдың тирә-яғы баҡсалыҡ, ауылдың артынан урман һуҙылып китә. Йоҡа аҡ ҡар өҫтөндә ҡаралып куренгән нарат ағастарының япраҡтары иртәнге ҡар шәуләһе менән кукһел ҡара булып куренәләр, куңелгә ауыр, баҫынҡы тәьҫир бирәләр. Д. Юлтый.
2. Саҡ ҡына күк төҫкә тартым аҡ; күкшел. □ Сизый, дымчатый. Кукһел томан. И Алтмыш ҡатлы бейек кукһел йорттар, болоттарға табан урелер. X. Ҡунаҡбай. Ғариф, кукһел куҙҙәрен хәйләкәр йылмайтып, уҙенән аша урелеп ҡарап торған Ҡыҙырастың ҡабырғаһына төрттө. 3. Биишева. Мәғфурә ошо тымыҡ көндөң һалҡын һауаһына һирпелеп урамға йәйелгән кукһел аҡ болоттарға ҡаршы — Ныязғолдарға табан атланы. Һ. Дәүләтшина. Кукһел куккә һыртын терәп, бейек тауҙар куренә. Ғ. Ибраһимов. Ер аҫтым хазина, тауҙарым бейек, торалар кукһел болотҡа тейеп. М. Хәй. Алда
801