Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 805 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮЛ
ҡырмыҫҡа, берәр кукәйҙе эләктереп алып, тырым-тыраҡай ҡаса башлай. Б. Бикбай.
5. миф. Түллек һәм уңыш символы булған предмет. □ Яйцо (мифологизированный предмет; по представлениям башкир, является источником плодовитости и плодородия). И Сәсеуҙән һуц, иген уцһын тип, ергә кукәй тәгәрәтә торғайныҡ. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКӘЙ АҒЫ (Р.: белок; И.: albumen; T: yumurta akı) и.
Йомортҡа ағы. □ Белок (яичный). Кукәй-ҙең ағын ҡушыу. Зефир бешереу өсөн шәкәрҙе кукәй ағына туғырға кәрәк.
КҮКӘЙЛЕК (күкәйлеге) и. анат. ҡар. түллек. Кукәйлектә яралыу.
КҮКӘЙ ТӘГӘРӘТЕҮ (күкәй тәгәрәт-) (Р.: ритуальное катание яиц; И.: custom; T: bir görenek) ҡ. этн.
Сәсеү ваҡытында мул уңыш теләп башҡарылған йола. □ Ритуальное катание яиц (обрядовое действие, направленное на обеспечение хорошего урожая во время посева). ■ Беренсе ҡат ер һөрөп китәләр, шуға бураҙнаға кукәй тәгәрәтәләр ине, иген теләп ята тип. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКӘЙ ҺАРЫҺЫ (Р: желток; И.: (egg) yolk; T: yumurta sarısı) и.
Йомортҡа ағының уртаһындағы һары ҡуйы матдә; йомортҡа һарыһы. □ Желток (яичный). И Өҫтәл кеуек иҫ китмәле тигеҙлек битләуендә, кукәй һарыһылай сағыуланып, һары сәскә баҫыуы айбарлана. Й. Солтанов. Уның [Ғафарҙың] шинель ҡаптырмалары өҙөлгәндәр, хлястигының бер төймәһе ерҙә ята, аяҡтары теҙгә тиклем еуешләнгән, куҙ төбө ҡаты бешерелгән кукәй һарыһы төҫөнә инеп кугәргән... А. Таһиров.
КҮКӘЙ ЯРЫҺЫ (Р: плёнка яичной скорлупы; И.: envelope; T: yumurta zarı) u.
Йомортҡа ярыһы. □ Плёнка яичной скорлупы. Кукәй ярыһы әле ҡапланмаған.
КҮКӘНӘЙ (Р: корова серо-белой масти; И.: grey; T: boz sığır) и. зоол.
1. Күк төҫтәге һыйыр. □ Корова серо-белой масти. Кукәнәй һыйыр. Кукәнәй быҙау. Кукәнәй тана.
2. диал. ҡар. алабуға. Йылға кукәнәйе. Кукәнәй бешереу.
КҮКӘНӘШ и. зоол.
1. ҡар. күкбаш II. ■ Бөҙрә Фәтҡулланың хәтәр кәңәшенән уның «һауалағы торнаға ҡарағанда ҡулдағы кукәнәш яҡшы» тигән хикмәтле һуҙҙе белмәуе куренә. 3. Биишева.
2. ҡар. карабаш турғай. Кукәнәштәр оса.
КҮК ӘРЕМ (Р: полынь сизая; И.: absinthe; T: pelin) и. бот.
Әрем үләненең бер төрө. □ Полынь сизая (лат. Artemisia glauca). Кук әрем сабыу. Кук әрем яғыу.
КҮКӘС и. диал.
1. зоол. ҡар. күкйөн. Кукәскә ҡармаҡ һалыу. Кукәс тотоу.
2. зоол. ҡар. ваҡ сабак. Мурҙаға ваҡ сабаҡ эләккән.
3. кусм. Йоҡа кәүҙәле кеше; ҡаҡса. □ Сухопарый, сухощавый, худощавый человек. Кукәс булыу.
КҮК ЯШЫҠ (Р: очень постный; И.: meager; T: yağsız) с.
Бик ныҡ ябыҡ (иткә ҡарата). □ Очень постный (о мясе). Кук яшыҡ ит. Кук яшыҡ тауыҡ. Һуғым быйыл кук яшыҡ булды.
КҮЛ [боронғо төрки көл] (Р: озеро; И.: lake; T: göl) и.
1. Тәбиғи һыу ятҡылығы. □ Озеро. Аҡҡан кул. Тоҙло кул. Туңәрәк кул. Тәрән кул. Кул балығы. Кул ҡамышы. ■ Куйы урмандар утелһә, кук кулдәр алға баҫа. Р. Ниғмәти. Тын кулдәргә төшкән аҡҡошмо ни, уйһыуҙарҙа ята аҡ томан. Ғ. Сәләм. Был ваҡытта кейәу менән ҡыҙ йәйрәп ятҡан икһеҙ-сикһеҙ һөт куле буйын хозур итеп йөрөйҙәр ине, ти. Әкиәттән. Башҡортостанда меңгә яҡын кул бар, уларҙың дөйөм майҙаны 20 мең гектарға етә. М. Хисмәтов. • Илле илен маҡтар, йу-кәле кулен маҡтар. Мәҡәл. Ил төкөрһә, кул була. Әйтем. Кулде ҡамыш матурлай, ирҙе намыҫ матурлай. Мәҡәл. Кул тамсынан йыйыла. Әйтем.
2. диал. күләүек. Ямғырҙан һуң соҡорҙарҙа кулдәр йыйылды.
♦ Барыр ер, батыр күл юк ярҙам һорап һыйыныр, морон төртөр кеше булмағанда әйтелә. □ Не у кого просить помощи, не на
805
ҡырмыҫҡа, берәр кукәйҙе эләктереп алып, тырым-тыраҡай ҡаса башлай. Б. Бикбай.
5. миф. Түллек һәм уңыш символы булған предмет. □ Яйцо (мифологизированный предмет; по представлениям башкир, является источником плодовитости и плодородия). И Сәсеуҙән һуц, иген уцһын тип, ергә кукәй тәгәрәтә торғайныҡ. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКӘЙ АҒЫ (Р.: белок; И.: albumen; T: yumurta akı) и.
Йомортҡа ағы. □ Белок (яичный). Кукәй-ҙең ағын ҡушыу. Зефир бешереу өсөн шәкәрҙе кукәй ағына туғырға кәрәк.
КҮКӘЙЛЕК (күкәйлеге) и. анат. ҡар. түллек. Кукәйлектә яралыу.
КҮКӘЙ ТӘГӘРӘТЕҮ (күкәй тәгәрәт-) (Р.: ритуальное катание яиц; И.: custom; T: bir görenek) ҡ. этн.
Сәсеү ваҡытында мул уңыш теләп башҡарылған йола. □ Ритуальное катание яиц (обрядовое действие, направленное на обеспечение хорошего урожая во время посева). ■ Беренсе ҡат ер һөрөп китәләр, шуға бураҙнаға кукәй тәгәрәтәләр ине, иген теләп ята тип. Башҡорт мифологияһынан.
КҮКӘЙ ҺАРЫҺЫ (Р: желток; И.: (egg) yolk; T: yumurta sarısı) и.
Йомортҡа ағының уртаһындағы һары ҡуйы матдә; йомортҡа һарыһы. □ Желток (яичный). И Өҫтәл кеуек иҫ китмәле тигеҙлек битләуендә, кукәй һарыһылай сағыуланып, һары сәскә баҫыуы айбарлана. Й. Солтанов. Уның [Ғафарҙың] шинель ҡаптырмалары өҙөлгәндәр, хлястигының бер төймәһе ерҙә ята, аяҡтары теҙгә тиклем еуешләнгән, куҙ төбө ҡаты бешерелгән кукәй һарыһы төҫөнә инеп кугәргән... А. Таһиров.
КҮКӘЙ ЯРЫҺЫ (Р: плёнка яичной скорлупы; И.: envelope; T: yumurta zarı) u.
Йомортҡа ярыһы. □ Плёнка яичной скорлупы. Кукәй ярыһы әле ҡапланмаған.
КҮКӘНӘЙ (Р: корова серо-белой масти; И.: grey; T: boz sığır) и. зоол.
1. Күк төҫтәге һыйыр. □ Корова серо-белой масти. Кукәнәй һыйыр. Кукәнәй быҙау. Кукәнәй тана.
2. диал. ҡар. алабуға. Йылға кукәнәйе. Кукәнәй бешереу.
КҮКӘНӘШ и. зоол.
1. ҡар. күкбаш II. ■ Бөҙрә Фәтҡулланың хәтәр кәңәшенән уның «һауалағы торнаға ҡарағанда ҡулдағы кукәнәш яҡшы» тигән хикмәтле һуҙҙе белмәуе куренә. 3. Биишева.
2. ҡар. карабаш турғай. Кукәнәштәр оса.
КҮК ӘРЕМ (Р: полынь сизая; И.: absinthe; T: pelin) и. бот.
Әрем үләненең бер төрө. □ Полынь сизая (лат. Artemisia glauca). Кук әрем сабыу. Кук әрем яғыу.
КҮКӘС и. диал.
1. зоол. ҡар. күкйөн. Кукәскә ҡармаҡ һалыу. Кукәс тотоу.
2. зоол. ҡар. ваҡ сабак. Мурҙаға ваҡ сабаҡ эләккән.
3. кусм. Йоҡа кәүҙәле кеше; ҡаҡса. □ Сухопарый, сухощавый, худощавый человек. Кукәс булыу.
КҮК ЯШЫҠ (Р: очень постный; И.: meager; T: yağsız) с.
Бик ныҡ ябыҡ (иткә ҡарата). □ Очень постный (о мясе). Кук яшыҡ ит. Кук яшыҡ тауыҡ. Һуғым быйыл кук яшыҡ булды.
КҮЛ [боронғо төрки көл] (Р: озеро; И.: lake; T: göl) и.
1. Тәбиғи һыу ятҡылығы. □ Озеро. Аҡҡан кул. Тоҙло кул. Туңәрәк кул. Тәрән кул. Кул балығы. Кул ҡамышы. ■ Куйы урмандар утелһә, кук кулдәр алға баҫа. Р. Ниғмәти. Тын кулдәргә төшкән аҡҡошмо ни, уйһыуҙарҙа ята аҡ томан. Ғ. Сәләм. Был ваҡытта кейәу менән ҡыҙ йәйрәп ятҡан икһеҙ-сикһеҙ һөт куле буйын хозур итеп йөрөйҙәр ине, ти. Әкиәттән. Башҡортостанда меңгә яҡын кул бар, уларҙың дөйөм майҙаны 20 мең гектарға етә. М. Хисмәтов. • Илле илен маҡтар, йу-кәле кулен маҡтар. Мәҡәл. Ил төкөрһә, кул була. Әйтем. Кулде ҡамыш матурлай, ирҙе намыҫ матурлай. Мәҡәл. Кул тамсынан йыйыла. Әйтем.
2. диал. күләүек. Ямғырҙан һуң соҡорҙарҙа кулдәр йыйылды.
♦ Барыр ер, батыр күл юк ярҙам һорап һыйыныр, морон төртөр кеше булмағанда әйтелә. □ Не у кого просить помощи, не на
805