Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 810 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮЛӘГӘТКӘ
йөрөгәндә ҡайһы бер куренештәр матур тәьҫораттарҙы куләгәләп, куңелде китеп тә ҡуйыуы бар. «Башҡортостан», 18 август 2010.
КҮЛӘГӘТКӘ и. диал. ҡар. күләткә. Куләгәткәлә ял итеу.
КҮЛӘМ (Р.: объём; И.: volume; T.: hacim) и.
1. Нимәнецдер буйы, арҡырыһы һәм бейеклеге менән үлсәнгән ҙурлығы; дәүмәл.
□ Объём; величина. Куб куләме. Бинаның куләме. Һауыттың куләмен улсәп сығарыу.
2. Нимәнецдер һан иҫәбе менән билдәләнгән ҙурлығы. □ Размер, масштаб, объём. Килем куләме. Етештереу куләме. Эш куләмен арттырыу. S «Лҡ» аҡса менән эш итеусе ойошма кешене рәсми документ — айлыҡ эш хаҡының куләме аныҡ курһәтелгән хеҙмәт килешеуе аша ала. «Шоңҡар», № 9, 2011. Ләкин [китаптарҙың] барыһын бергә йыйып ҡараһаң, әҙәби мөхиттә тыуған яңы материалды куләм яғынан аҙ тип булмай. Р. Бикбаев.
3. Ниндәйҙер эш-хәлдең таралыш киңлеге.
□ Размах, масштаб. Ил куләмендә. Ҙур куләмдә. [Тайморзин:] һеҙ Мансур менән бөтә балалар алдында эксперимент эшләп ҡарағанһығыҙ. Ә һөҙөмтә бик куңелһеҙ булып сыҡты, бәшмәк ауырыуы һымаҡ мәктәп куләменә таралып китте. М. Тажи. Сәхнәгә иң элек унынсы «Б» класынан мәктәптә һәм ҡала куләмендә уткәрелгән йәш математиктар олимпиадаһында гел алдынғылыҡты алып килгән данлы бер егет сығып баҫты.
3. Биишева.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ (Р: мера и степень; И.: measure and degree; T: miktar-ölçü) и. йыйн. лингв.
Эш-хәрәкәттең, хәл-ваҡиғаның булыу һәм эшләнеү дәрәжәһен, күләмен белдергән грамматик категория. □ Мера и степень. Куләм-дәрәжә рәуеше. Куләм-дәрәжә хәле.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ РӘҮЕШЕ (Р: наре чие меры и степени; И.: adverb of measure and degree; T: miktar-ölçü zarfı) и. лингв.
Эш-хәрәкәттең, хәл-ваҡиғаның булыу һәм эшләнеү дәрәжәһен, күләмен белдергән рәүеш. □ Наречие меры и степени. Куләм-дәрәжә рәуештәрен өйрәнеу.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ ХӘЛЕ (Р: обстоятельство меры и степени; И.: adverbial modifier of measure; T: zarftüm leci) и. лингв.
Эштең, хәлдең эшләнеү, булыу дәрәжәһен белдереп, нисә, нисә тапҡыр, күпме һорауҙарына яуап булып килеүсе һөйләм киҫәге. □ Обстоятельство меры и степени. Һөйләмдә куләм-дәрәжә хәле хәбәрҙең алдынан килә.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ ҺӨЙЛӘМЕ (Р: предложение меры и степени; И.: conditional clause of measure; T: cümle çeşidi) и. лингв.
Баш һөйләмдән аңлашылған эш-хәрәкәт, хәл-ваҡиғаның булыу, башҡарылыу дәрәжәһен, күләмен белдереүсе эйәрсән һөйләм. □ Предложение меры и степени. Куләм-дәрәжә һөйләме баш һөйләмгә башлыса һорау рәуеше ярҙамында бәйләнеп килә.
КҮЛӘМ КАТЕГОРИЯҺЫ (Р: категория вида; И.: grammatical aspect of a verb; T: tür) и. лингв.
Ниндәйҙер арауыҡ һәм ваҡыт эсендә эш-хәрәкәттең башҡарылыу төҫмөрҙәрен (уның башланыуын, тамамланыуын, ҡабатланы-уын, дауамлы булыуын һ. б.) белдергән лексик-грамматик категория. □ Категория вида. Куләм формалары.
КҮЛӘМЛЕ (Р: объёмистый; И.: voluminous; T.: hacimli) с.
Күләме ҙур булған. □ Объёмистый, объёмный, большой по объёму. Куләмле китап. Ҙур куләмле хикәйә. Куләмле булыу. ■ Башҡорт әҙәбиәтендә әлегә бындай куләмле һәм тулы йөкмәткеле баҫмаларҙың рус телендә сыҡҡаны юҡ ине. Р. Бикбаев. Аҡса эшләу, байлыҡ туплау буйынса куләмле китаптар баҫылып сыға, психологик хеҙмәт курһәтеу уҙәктәре эшләй. М. Бураҡаева.
КҮЛӘМ-САМА и. йыйн. ҡар. сама. Аҙыҡты куләм-самаһын ҡарап алырға кәрәк. Куләм-сама белмәу.
КҮЛӘМ ҮЛСӘҮЕ (Р: мера объёма; И.: measure of volume; T.: hacim ölçüsü) и. мат.
Күләмде билдәләү берәмеге. □ Мера объёма. Шыйыҡлыҡтың куләм улсәуе — литр.
КҮЛӘҢ (Р: стоячая вода; И.: stagnant water; T.: durgun su) и.
810
йөрөгәндә ҡайһы бер куренештәр матур тәьҫораттарҙы куләгәләп, куңелде китеп тә ҡуйыуы бар. «Башҡортостан», 18 август 2010.
КҮЛӘГӘТКӘ и. диал. ҡар. күләткә. Куләгәткәлә ял итеу.
КҮЛӘМ (Р.: объём; И.: volume; T.: hacim) и.
1. Нимәнецдер буйы, арҡырыһы һәм бейеклеге менән үлсәнгән ҙурлығы; дәүмәл.
□ Объём; величина. Куб куләме. Бинаның куләме. Һауыттың куләмен улсәп сығарыу.
2. Нимәнецдер һан иҫәбе менән билдәләнгән ҙурлығы. □ Размер, масштаб, объём. Килем куләме. Етештереу куләме. Эш куләмен арттырыу. S «Лҡ» аҡса менән эш итеусе ойошма кешене рәсми документ — айлыҡ эш хаҡының куләме аныҡ курһәтелгән хеҙмәт килешеуе аша ала. «Шоңҡар», № 9, 2011. Ләкин [китаптарҙың] барыһын бергә йыйып ҡараһаң, әҙәби мөхиттә тыуған яңы материалды куләм яғынан аҙ тип булмай. Р. Бикбаев.
3. Ниндәйҙер эш-хәлдең таралыш киңлеге.
□ Размах, масштаб. Ил куләмендә. Ҙур куләмдә. [Тайморзин:] һеҙ Мансур менән бөтә балалар алдында эксперимент эшләп ҡарағанһығыҙ. Ә һөҙөмтә бик куңелһеҙ булып сыҡты, бәшмәк ауырыуы һымаҡ мәктәп куләменә таралып китте. М. Тажи. Сәхнәгә иң элек унынсы «Б» класынан мәктәптә һәм ҡала куләмендә уткәрелгән йәш математиктар олимпиадаһында гел алдынғылыҡты алып килгән данлы бер егет сығып баҫты.
3. Биишева.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ (Р: мера и степень; И.: measure and degree; T: miktar-ölçü) и. йыйн. лингв.
Эш-хәрәкәттең, хәл-ваҡиғаның булыу һәм эшләнеү дәрәжәһен, күләмен белдергән грамматик категория. □ Мера и степень. Куләм-дәрәжә рәуеше. Куләм-дәрәжә хәле.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ РӘҮЕШЕ (Р: наре чие меры и степени; И.: adverb of measure and degree; T: miktar-ölçü zarfı) и. лингв.
Эш-хәрәкәттең, хәл-ваҡиғаның булыу һәм эшләнеү дәрәжәһен, күләмен белдергән рәүеш. □ Наречие меры и степени. Куләм-дәрәжә рәуештәрен өйрәнеу.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ ХӘЛЕ (Р: обстоятельство меры и степени; И.: adverbial modifier of measure; T: zarftüm leci) и. лингв.
Эштең, хәлдең эшләнеү, булыу дәрәжәһен белдереп, нисә, нисә тапҡыр, күпме һорауҙарына яуап булып килеүсе һөйләм киҫәге. □ Обстоятельство меры и степени. Һөйләмдә куләм-дәрәжә хәле хәбәрҙең алдынан килә.
КҮЛӘМ-ДӘРӘЖӘ ҺӨЙЛӘМЕ (Р: предложение меры и степени; И.: conditional clause of measure; T: cümle çeşidi) и. лингв.
Баш һөйләмдән аңлашылған эш-хәрәкәт, хәл-ваҡиғаның булыу, башҡарылыу дәрәжәһен, күләмен белдереүсе эйәрсән һөйләм. □ Предложение меры и степени. Куләм-дәрәжә һөйләме баш һөйләмгә башлыса һорау рәуеше ярҙамында бәйләнеп килә.
КҮЛӘМ КАТЕГОРИЯҺЫ (Р: категория вида; И.: grammatical aspect of a verb; T: tür) и. лингв.
Ниндәйҙер арауыҡ һәм ваҡыт эсендә эш-хәрәкәттең башҡарылыу төҫмөрҙәрен (уның башланыуын, тамамланыуын, ҡабатланы-уын, дауамлы булыуын һ. б.) белдергән лексик-грамматик категория. □ Категория вида. Куләм формалары.
КҮЛӘМЛЕ (Р: объёмистый; И.: voluminous; T.: hacimli) с.
Күләме ҙур булған. □ Объёмистый, объёмный, большой по объёму. Куләмле китап. Ҙур куләмле хикәйә. Куләмле булыу. ■ Башҡорт әҙәбиәтендә әлегә бындай куләмле һәм тулы йөкмәткеле баҫмаларҙың рус телендә сыҡҡаны юҡ ине. Р. Бикбаев. Аҡса эшләу, байлыҡ туплау буйынса куләмле китаптар баҫылып сыға, психологик хеҙмәт курһәтеу уҙәктәре эшләй. М. Бураҡаева.
КҮЛӘМ-САМА и. йыйн. ҡар. сама. Аҙыҡты куләм-самаһын ҡарап алырға кәрәк. Куләм-сама белмәу.
КҮЛӘМ ҮЛСӘҮЕ (Р: мера объёма; И.: measure of volume; T.: hacim ölçüsü) и. мат.
Күләмде билдәләү берәмеге. □ Мера объёма. Шыйыҡлыҡтың куләм улсәуе — литр.
КҮЛӘҢ (Р: стоячая вода; И.: stagnant water; T.: durgun su) и.
810