Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 812 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮМГӘКЛӘНЕҮ
Тәндең ҡан һауып күгәргән урыны; күк.
□ Синяк. ■ [Егор:] Беҙ һинең менән тубәлә-шеп алһаҡ, куҙ төптәребеҙгә кумгәктәр ултыртырбыҙ ҙа шуның менән вәссәләм! Ә теге һуғышта башты өҙәләр. X. Мохтар. Куҙ төбөндәге кумгәктәрҙең серен төшөндөрөп тораһы юҡ: әгәр кешенең битендә ҙур фонарь янып тора икән, тимәк, ул иҫләмәҫтән кемдеңдер йоҙроғона төртөлгән инде. Ә. Бикчәнтәев.
КҮМГӘКЛӘНЕҮ (күмгәклән-) (Р.: синеть; И.: to become bruised; T: morarmak) ҡ.
Күк төҫкә инеү, күгәреү (тәнгә ҡарата).
□ Синеть. ■ [Гөлкәйҙең] ауыр хәсрәттән кумер кеуек кумгәкләнгән куҙҙәренә йәш эркелде. Ш. Шәһәр. Төҫө көл кеуек кумгәкләнеп киткән Хөрмәт, теле ырғағына йәбешкәндәй, һаман бер ни тип тә өндәшә алманы. 3. Биишева.
КҮМДЕРЕЛЕҮ (күмдерел-) ҡ. төш. ҡар. күмдереү, страд, от күмдереү. Тупраҡ менән кумдерелгән соҡор.
КҮМДЕРЕҮ (күмдер-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. күмеү, понуд. от күмеү. Соҡорҙо малайҙарҙан кумдереп ҡуйырға кәрәк.
2. ҡар. күмеү. Картуф кумдереу. ■ Сәскәндә орлоҡто тупраҡтың дымлы ҡатламына кумдерергә кәрәк. Экспедиция материалдарынан.
3. Күмергә, ерләргә, ихтыяр ҡуйыу.
□ Позволить похоронить. ■ [Мулла:]Мосолмандар зыяратына кафырҙы кумдерә алмайым, теләһә ҡайҙа кумегеҙ. һ. Дәүләтшина.
КҮМДЕРТЕҮ (күмдерт-) ҡ. йөкм. ҡар. күмдереү, понуд. от күмдереү. ■ Батша Зөһрәне, Карасөнаҡ менән ҡушлап, Шат йылғаһының ярына кумдерткән. Халыҡ ижадынан. [Мифтахетдин — Жарасҡанға:] [Петровский] бола ҡубарыусы башҡорттарҙы икенсе башҡорттарға ҡаршы ҡуйып, уларҙы уҙ-ара ыҙғыштырған, бере-береһенә ошаҡ йөрөттөрткән, бола башлыҡтарын, бала-сағалары менән бергә, тереләй кумдертеп ул-терткән. Я. Хамматов.
КҮМЕЛДЕРЕК (күмелдереге) [боронғо төрки көмулдурук} (Р.: нагрудник; И.: breast collar; T.: kolan) и.
Аттың түше аша тартылған эйәр ҡайышы. □ Нагрудник (седла). Көмөш кумелдерек.
■ Ғәжәп эйәр ине был: ҡапталдары, кумелдерек, ҡойошҡаны тарамыш менән беркетелгән, айылдарына көмөш баҫылған, өҙәңге, таралғылары еҙҙән эшләнгән. 3. Ураҡсин. Кумелдерек тушендә, арт һанында ҡойошҡан, ебәк сылбыр нуҡталы. «Аҡбуҙат». Ишектең бер яғында — көмөш өҙәңгеле, аҡыҡ ҡашлы эйәр, көмөш ҡойошҡан, кумелдерек. Т. Хәйбуллин. Икенсе йыл йәйҙең матур көндәрендә, хужаның егет ҡорона тулған мөһабәт кәуҙәле улы, атына көмөш йугән кейҙереп, көмөш кумелдерекле, көмөш ҡойошҡанлы эйәр менән атын эйәрләп, уҡ-һаҙаҡтарын алып, Аҡһаҡ ҡола өйөрөн эҙләргә тип, икенсе ырыуҙар яғына сығып киткән. Халыҡ ижадынан.
КҮМЕЛДЕРЕҮ (күмелдер-) ҡ. ҡар. күмеү. Картуф кумелдереу.
КҮМЕЛЕҮ (күмел-) ҡ.
1. төш. ҡар. күмеү, страд, от күмеү. Тупраҡҡа кумелеу. Кар менән кумелеу.
■ Татлы хыял тулҡынына йөрәк кумелде. Ҡ. Даян. Ал розалар һаман сәскә ата, гөлгә кумелгәндәр урамдар. Ғ. Әмири. Турысайҙың алдына һалынған уләндәр ҙә ҡар аҫтына ҡалып кумелгәндәр. Т. Хәйбуллин. Аҡ сәскә ата балан, кумелгәс гөлгә ялан. Р. Янбулатова. Ә тыш иртәнгә аҡ томан баҫҡан, мең төрлө сәскәгә кумелгән яҙғы туғайҙы хәтерләтте.
3. Биишева.
2. ҡайт. ҡар. күмеү, возвр. от күмеү.
■ [Рахмай:] Инәй, мин иртәгә һеҙ килгәнсе, һаламға кумелеп йоҡлайым. К. Кинйәбулатова. Тән һыҙлаһа, уләнгә кумеләһең. Экспедиция материалдарынан. Мин өндәшмәйем, уҙ уйыма кумелгәнмен. Д. Юлтый. Мулаҡ кулендә ләмгә кумелеп ҡайтҡайным, һауыҡтым. Картотека фондынан. [Кәрим] һәр минутты әрәмгә ебәрмәҫкә тырышып, көнө буйы китаптарға, дәреслектәргә кумелеп ултырҙы. Я. Хамматов.
КҮМЕНДЕ (Р: завалинка; И.: mound of earth; T: tümsek) и.
Өйҙөң тупраҡ менән күмелгән ниргә буйы; нигеҙ тупрағы. □ Завалинка. Кумен-деһен яңынан өйөргә кәрәк.
812
Тәндең ҡан һауып күгәргән урыны; күк.
□ Синяк. ■ [Егор:] Беҙ һинең менән тубәлә-шеп алһаҡ, куҙ төптәребеҙгә кумгәктәр ултыртырбыҙ ҙа шуның менән вәссәләм! Ә теге һуғышта башты өҙәләр. X. Мохтар. Куҙ төбөндәге кумгәктәрҙең серен төшөндөрөп тораһы юҡ: әгәр кешенең битендә ҙур фонарь янып тора икән, тимәк, ул иҫләмәҫтән кемдеңдер йоҙроғона төртөлгән инде. Ә. Бикчәнтәев.
КҮМГӘКЛӘНЕҮ (күмгәклән-) (Р.: синеть; И.: to become bruised; T: morarmak) ҡ.
Күк төҫкә инеү, күгәреү (тәнгә ҡарата).
□ Синеть. ■ [Гөлкәйҙең] ауыр хәсрәттән кумер кеуек кумгәкләнгән куҙҙәренә йәш эркелде. Ш. Шәһәр. Төҫө көл кеуек кумгәкләнеп киткән Хөрмәт, теле ырғағына йәбешкәндәй, һаман бер ни тип тә өндәшә алманы. 3. Биишева.
КҮМДЕРЕЛЕҮ (күмдерел-) ҡ. төш. ҡар. күмдереү, страд, от күмдереү. Тупраҡ менән кумдерелгән соҡор.
КҮМДЕРЕҮ (күмдер-) ҡ.
1. йөкм. ҡар. күмеү, понуд. от күмеү. Соҡорҙо малайҙарҙан кумдереп ҡуйырға кәрәк.
2. ҡар. күмеү. Картуф кумдереу. ■ Сәскәндә орлоҡто тупраҡтың дымлы ҡатламына кумдерергә кәрәк. Экспедиция материалдарынан.
3. Күмергә, ерләргә, ихтыяр ҡуйыу.
□ Позволить похоронить. ■ [Мулла:]Мосолмандар зыяратына кафырҙы кумдерә алмайым, теләһә ҡайҙа кумегеҙ. һ. Дәүләтшина.
КҮМДЕРТЕҮ (күмдерт-) ҡ. йөкм. ҡар. күмдереү, понуд. от күмдереү. ■ Батша Зөһрәне, Карасөнаҡ менән ҡушлап, Шат йылғаһының ярына кумдерткән. Халыҡ ижадынан. [Мифтахетдин — Жарасҡанға:] [Петровский] бола ҡубарыусы башҡорттарҙы икенсе башҡорттарға ҡаршы ҡуйып, уларҙы уҙ-ара ыҙғыштырған, бере-береһенә ошаҡ йөрөттөрткән, бола башлыҡтарын, бала-сағалары менән бергә, тереләй кумдертеп ул-терткән. Я. Хамматов.
КҮМЕЛДЕРЕК (күмелдереге) [боронғо төрки көмулдурук} (Р.: нагрудник; И.: breast collar; T.: kolan) и.
Аттың түше аша тартылған эйәр ҡайышы. □ Нагрудник (седла). Көмөш кумелдерек.
■ Ғәжәп эйәр ине был: ҡапталдары, кумелдерек, ҡойошҡаны тарамыш менән беркетелгән, айылдарына көмөш баҫылған, өҙәңге, таралғылары еҙҙән эшләнгән. 3. Ураҡсин. Кумелдерек тушендә, арт һанында ҡойошҡан, ебәк сылбыр нуҡталы. «Аҡбуҙат». Ишектең бер яғында — көмөш өҙәңгеле, аҡыҡ ҡашлы эйәр, көмөш ҡойошҡан, кумелдерек. Т. Хәйбуллин. Икенсе йыл йәйҙең матур көндәрендә, хужаның егет ҡорона тулған мөһабәт кәуҙәле улы, атына көмөш йугән кейҙереп, көмөш кумелдерекле, көмөш ҡойошҡанлы эйәр менән атын эйәрләп, уҡ-һаҙаҡтарын алып, Аҡһаҡ ҡола өйөрөн эҙләргә тип, икенсе ырыуҙар яғына сығып киткән. Халыҡ ижадынан.
КҮМЕЛДЕРЕҮ (күмелдер-) ҡ. ҡар. күмеү. Картуф кумелдереу.
КҮМЕЛЕҮ (күмел-) ҡ.
1. төш. ҡар. күмеү, страд, от күмеү. Тупраҡҡа кумелеу. Кар менән кумелеу.
■ Татлы хыял тулҡынына йөрәк кумелде. Ҡ. Даян. Ал розалар һаман сәскә ата, гөлгә кумелгәндәр урамдар. Ғ. Әмири. Турысайҙың алдына һалынған уләндәр ҙә ҡар аҫтына ҡалып кумелгәндәр. Т. Хәйбуллин. Аҡ сәскә ата балан, кумелгәс гөлгә ялан. Р. Янбулатова. Ә тыш иртәнгә аҡ томан баҫҡан, мең төрлө сәскәгә кумелгән яҙғы туғайҙы хәтерләтте.
3. Биишева.
2. ҡайт. ҡар. күмеү, возвр. от күмеү.
■ [Рахмай:] Инәй, мин иртәгә һеҙ килгәнсе, һаламға кумелеп йоҡлайым. К. Кинйәбулатова. Тән һыҙлаһа, уләнгә кумеләһең. Экспедиция материалдарынан. Мин өндәшмәйем, уҙ уйыма кумелгәнмен. Д. Юлтый. Мулаҡ кулендә ләмгә кумелеп ҡайтҡайным, һауыҡтым. Картотека фондынан. [Кәрим] һәр минутты әрәмгә ебәрмәҫкә тырышып, көнө буйы китаптарға, дәреслектәргә кумелеп ултырҙы. Я. Хамматов.
КҮМЕНДЕ (Р: завалинка; И.: mound of earth; T: tümsek) и.
Өйҙөң тупраҡ менән күмелгән ниргә буйы; нигеҙ тупрағы. □ Завалинка. Кумен-деһен яңынан өйөргә кәрәк.
812