Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 813 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮМЕРЛӘҮ
КҮМЕР [боронғо төрки көмур} (Р.: уголь; И.: coal; T.: kömür) и.
1. Һүнгән ҡуҙ һәм шул рәүештәге яғыулыҡ. □ Уголь. Кумер ҡабы. Ҡайын кумере. Ҡарағай кумере. Кумергә ҡалыу. Кумергә әйләнеу. Кумер һундереу. Самауырға кумер һалыу. Һоро кумер. Тере кумер. ■ Гөлйөҙөм ҡаҙан аҫтына яҡҡан утындың ҡыҙыу кумер-ҙәрен ҡуҙғатып, Разифа йыйып алып килгән ҡыу тал сыбыҡтарын шатырҙатып яғып ебәрҙе. Һ. Дәүләтшина. [Бәғиҙә:] Нәҙерғол ағайым ике ат менән әрҙәнә ташый, беҙ ул килтергән утынды Сибәғәт ҡоҙа менән кумер итеп яндырабыҙ. И. Ғиззәтуллин.
2. Нәҙек сыбыҡтарҙы томалап яндырып, һүрәт төшөрөү өсөн яһалған ҡәләм. □ Уголь (материал для рисования, изготовленный из подвергнутых обжигу тонких веток деревьев). Кумер менән һурәт төшөрөу.
3. Янып, ҡара көйгән нәмә. □ Уголь (о чем-л. обгоревшем). ■ Куҙыйкурпәс кук-толпарынан төшөп, ут яҡҡан урынды һәрмәштереп ҡараһа, көлдөксәнән ҡара кумер булып көйгән сөсикмәк табып алды, ти. Халыҡ ижадынан. Ҡулыма алған был кумер — йортобоҙҙан ҡалған кумер ул. С. Юлаев.
4. Үҫемлек ҡалдыҡтарынан барлыҡҡа килгән ҡаты ҡаҙылма яғыулыҡ. □ Уголь (ископаемое твёрдое горючее вещество растительного происхождения). Таш кумер. һоро кумер. Кумер брикеты. Кумер шахтаһы. Кумер ятҡылығы. Кумер сығарыу. ■ Башҡортостандың һоро кумере лә әһәмиәтле яғыулыҡ булып хеҙмәт итә. М. Хисмәтов. Тауҙарҙы ишеп, беҙ кумер сығарабыҙ. Картотека фондынан.
5. миф. Һаҡлау көсөнә эйә булған уттың бер өлөшө. □ Уголь (мифологизированный предмет, часть огня, которая выполняет обережную функцию). ■ Ҡыҙ тыуһа, бала янына кумер һалғандар. Экспедиция материалдарынан.
КҮМЕР БАҘЫ (Р: угольная яма; И.: coalbunker; T.: kömür çukuru) и.
Күмер үртәй торған соҡор. □ Угольная яма. Кумер баҙында яндырыу. Кумер баҙы ҡаҙыу. И [Төлкө сур алар] бөгөн .. кумер ба
ҙы эргәһенә ике йөк ҡоро имән алып барып ауҙарҙылар. Н. Мусин.
КҮМЕРЕҮ (күмер-) ҡ. диал. ҡар. күмел-дереү. Тупраҡҡа кумереу. Соҡорға кумереу. Кумереп һалыу.
КҮМЕР ИМЕ (Р: заговаривание углём; И.: adjuration; T.: kömür ile büyü yapma) u. миф.
Күмер менән имләү. □ Заговаривание углём (способ магического лечения с помощью угля). И Тән бетсәләһә, имсе әбей шым ғына сепрәккә кумер төрөп йылға буйына алып барып ҡалдырып китә. Башҡорт мифологияһынан.
КҮМЕР КҮҘЕ (Р: горящий; И.: coal; T.: kömür) и. миф.
Тире ауырыуҙарын дауалауҙа ҡулланылған ҡуҙ. □ Горящий, красный уголёк, доел. Глазок, глаз угля (участвует в магической медицине башкир в целях избавления от духов кожных заболеваний).
КҮМЕРЛӘНДЕРЕҮ (күмерләндер-) (Р: превращать в уголь; И.: turn into charcoal; T: kömürleştirmek) ҡ.
1. Күмергә (1) әйләндереү. □ Превращать в уголь. Үртәп кумерләндереу.
2. Ут менән яндырыу, ҡара көйҙөрөү. □ Обугливаться, обуглить. Өҫтөн кумерләндереу. Картуфты кумерләндереу.
КҮМЕРЛӘНЕҮ (күмерлән-) (Р: превратиться в уголь; И.: become charred; char; T: kömürleşmek) ҡ.
Күмергә (1) әйләнеү. □ Превратиться в уголь. Кумерләнеп бөтөу. ■ Яна ағас, яна ағас, яна ла кумерләнә. Халыҡ йырынан. Уның [Төлкөсураның] алдында — ямғырҙарҙа көлө ҡарайып ергә һеңгән, эргәләге асалы бағаналары яртылаш утҡа янып, кумерлән-гән таған; һыуһын етеп, ҡыуыш эргәһенә ялға килгәс, улар салғыларын ҡайындың анау һалынҡы ботағына элеп ҡуялар ине. Н. Мусин.
КҮМЕРЛӘҮ (күмерлә-) (Р: углевание; И.: clean with coal; T: kömür ile temizlemek) ҡ.
Күмер менән таҙартыу. □ Углевание, очистка углём. Ю 2003 йылда Төньяҡ һыу ут-кәргесенең таҙартыу ҡорамалдары, ғәмәлдәге «кумерләу» системаһына өҫтәлмә рәуеш-
813
КҮМЕР [боронғо төрки көмур} (Р.: уголь; И.: coal; T.: kömür) и.
1. Һүнгән ҡуҙ һәм шул рәүештәге яғыулыҡ. □ Уголь. Кумер ҡабы. Ҡайын кумере. Ҡарағай кумере. Кумергә ҡалыу. Кумергә әйләнеу. Кумер һундереу. Самауырға кумер һалыу. Һоро кумер. Тере кумер. ■ Гөлйөҙөм ҡаҙан аҫтына яҡҡан утындың ҡыҙыу кумер-ҙәрен ҡуҙғатып, Разифа йыйып алып килгән ҡыу тал сыбыҡтарын шатырҙатып яғып ебәрҙе. Һ. Дәүләтшина. [Бәғиҙә:] Нәҙерғол ағайым ике ат менән әрҙәнә ташый, беҙ ул килтергән утынды Сибәғәт ҡоҙа менән кумер итеп яндырабыҙ. И. Ғиззәтуллин.
2. Нәҙек сыбыҡтарҙы томалап яндырып, һүрәт төшөрөү өсөн яһалған ҡәләм. □ Уголь (материал для рисования, изготовленный из подвергнутых обжигу тонких веток деревьев). Кумер менән һурәт төшөрөу.
3. Янып, ҡара көйгән нәмә. □ Уголь (о чем-л. обгоревшем). ■ Куҙыйкурпәс кук-толпарынан төшөп, ут яҡҡан урынды һәрмәштереп ҡараһа, көлдөксәнән ҡара кумер булып көйгән сөсикмәк табып алды, ти. Халыҡ ижадынан. Ҡулыма алған был кумер — йортобоҙҙан ҡалған кумер ул. С. Юлаев.
4. Үҫемлек ҡалдыҡтарынан барлыҡҡа килгән ҡаты ҡаҙылма яғыулыҡ. □ Уголь (ископаемое твёрдое горючее вещество растительного происхождения). Таш кумер. һоро кумер. Кумер брикеты. Кумер шахтаһы. Кумер ятҡылығы. Кумер сығарыу. ■ Башҡортостандың һоро кумере лә әһәмиәтле яғыулыҡ булып хеҙмәт итә. М. Хисмәтов. Тауҙарҙы ишеп, беҙ кумер сығарабыҙ. Картотека фондынан.
5. миф. Һаҡлау көсөнә эйә булған уттың бер өлөшө. □ Уголь (мифологизированный предмет, часть огня, которая выполняет обережную функцию). ■ Ҡыҙ тыуһа, бала янына кумер һалғандар. Экспедиция материалдарынан.
КҮМЕР БАҘЫ (Р: угольная яма; И.: coalbunker; T.: kömür çukuru) и.
Күмер үртәй торған соҡор. □ Угольная яма. Кумер баҙында яндырыу. Кумер баҙы ҡаҙыу. И [Төлкө сур алар] бөгөн .. кумер ба
ҙы эргәһенә ике йөк ҡоро имән алып барып ауҙарҙылар. Н. Мусин.
КҮМЕРЕҮ (күмер-) ҡ. диал. ҡар. күмел-дереү. Тупраҡҡа кумереу. Соҡорға кумереу. Кумереп һалыу.
КҮМЕР ИМЕ (Р: заговаривание углём; И.: adjuration; T.: kömür ile büyü yapma) u. миф.
Күмер менән имләү. □ Заговаривание углём (способ магического лечения с помощью угля). И Тән бетсәләһә, имсе әбей шым ғына сепрәккә кумер төрөп йылға буйына алып барып ҡалдырып китә. Башҡорт мифологияһынан.
КҮМЕР КҮҘЕ (Р: горящий; И.: coal; T.: kömür) и. миф.
Тире ауырыуҙарын дауалауҙа ҡулланылған ҡуҙ. □ Горящий, красный уголёк, доел. Глазок, глаз угля (участвует в магической медицине башкир в целях избавления от духов кожных заболеваний).
КҮМЕРЛӘНДЕРЕҮ (күмерләндер-) (Р: превращать в уголь; И.: turn into charcoal; T: kömürleştirmek) ҡ.
1. Күмергә (1) әйләндереү. □ Превращать в уголь. Үртәп кумерләндереу.
2. Ут менән яндырыу, ҡара көйҙөрөү. □ Обугливаться, обуглить. Өҫтөн кумерләндереу. Картуфты кумерләндереу.
КҮМЕРЛӘНЕҮ (күмерлән-) (Р: превратиться в уголь; И.: become charred; char; T: kömürleşmek) ҡ.
Күмергә (1) әйләнеү. □ Превратиться в уголь. Кумерләнеп бөтөу. ■ Яна ағас, яна ағас, яна ла кумерләнә. Халыҡ йырынан. Уның [Төлкөсураның] алдында — ямғырҙарҙа көлө ҡарайып ергә һеңгән, эргәләге асалы бағаналары яртылаш утҡа янып, кумерлән-гән таған; һыуһын етеп, ҡыуыш эргәһенә ялға килгәс, улар салғыларын ҡайындың анау һалынҡы ботағына элеп ҡуялар ине. Н. Мусин.
КҮМЕРЛӘҮ (күмерлә-) (Р: углевание; И.: clean with coal; T: kömür ile temizlemek) ҡ.
Күмер менән таҙартыу. □ Углевание, очистка углём. Ю 2003 йылда Төньяҡ һыу ут-кәргесенең таҙартыу ҡорамалдары, ғәмәлдәге «кумерләу» системаһына өҫтәлмә рәуеш-
813