Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 814 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮМЕР МЕЙЕСЕ
тә, һаҡлауҙың 2-се баҫҡысы — ультрафиолет зарарһыҙландырыу (УФО) системаһы менән йыһазландырылды. «Башҡортостан панорамаһы», № 6, 2007.
КҮМЕР МЕЙЕСЕ (Р.: угольная печь; И.: charcoal kiln; T: kömür ocağı) и.
Күмер яндыра торған махсус мейес. □ Угольная печь. Кумер мейесенә яғыу.
■ Утындарҙы яр башына сығарып, кумер мейестәренә оҙата башланылар. М. Тажи.
КҮМЕРСЕ (Р: человек, занимающий перегонкой дёгтя и обжиганием угля; И.: person employed in tar marking; T: katran damıtan ve kömür yakan kimse) u.
Күмер үртәү, баҙ яндырыу менән шөғөлләнеүсе; дегет ҡайнатыусы. □ Человек, занимающий перегонкой дёгтя и обжиганием угля. Баҙ яндырыусы кумерсенэн кумер һатып алырға ине. И Бер көндө кис тамаҡ ялғап алған мәлендә Айсыуаҡ ҡарт ҡатыны менән Сурағолдо өйләндереу тураһында куп кенә кәңәшләшкәндең һуңынан, курше ауыл кумерсеһе Тайаҫ ҡарттың ҡыҙы Сейәбикәне алып бирергә һуҙ беркеттеләр. Т. Хәйбуллин.
КҮМЕР УЛТЫРТЫУ (күмер ултырт-) (Р: складывать дрова для углежжения; И.: pile wood for making charcoal; T: kömür için ağaçları toplamak) ҡ.
Күмергә үртәр өсөн ағас өйөү. □ Складывать дрова для углежжения. И [Хәйрулланы] кумер яндырыу мейестәренең береһенә даими эшкә беркетеп, кумер ултыртыу буйынса бригадир итеп ҡуйҙылар. М. Тажи.
КҮМЕР ҮРТӘҮ (күмер үртә-) (Р: заниматься гонкой дёгтя; И.: special place for making tar; T: katran damıtma) ҡ.
Махсус соҡорҙа ағасты өйөп, томалап яндырып, күмер яһау; дегет ҡайнатыу. □ Заниматься гонкой дёгтя и обжиганием угля. Ирҙәр кумер уртәргә соҡор ҡаҙый. ■ Туҙҙан таҙа дегет ҡайнаттылар, кумер уртәнеләр, дуғын бөктөләр. Н. Мусин.
КҮМЕР ҺЫҘЫУ (күмер һыҙ-) (Р: чертить углём; И.: draw by a piece of coal; T: büyü yapmak) ҡ. миф.
Тимерәүҙе дауалау име. □ Чертить углём (магический способ лечения от лишая).
■ Тимер эузе кумер менән һыҙып алып, ку-
мерҙе төньяҡҡа ташлайҙар. Башҡорт мифологияһынан.
КҮМЕР ЯҒЫУ (күмер як-) ҡ. ҡар. күмер үртәү. ■ [Т\рәбай] Сим заводында кумер яғып йөрөп иленә ҡайтҡан. Т. Хәйбуллин.
КҮМЕР ЯҒЫУ БАҘЫ и. ҡар. күмер баҙы. Кумер яғыу баҙына ағастар өйөп ҡуйҙылар.
КҮМЕҮ (күм-) [боронғо төрки көм-} (Р: зарывать; И.: bury; T: gömmek) ҡ.
1. Соҡор ҡаҙып, уның эсенә һалынған нәмәне өҫтән ҡаплау. □ Зарывать, закапывать во что, засыпать чем, заваливать, покрывать чем. Балсыҡҡа кумеу. Комға кумеу. Балам менән кумеу.
2. Ер менән тигеҙләп ҡаплау (соҡор урынды ). □ Засыпать чем, заваливать, покрывать чем. Баҙҙы кумеу. Соҡорҙо кумеу.
3. Тупраҡ менән ҡаплап, йәшереү. □ Закапывать в землю. И Ҡыҙҙың урамдан уҙғанын ситән ярығынан ҡарап, аяҡ баҫҡан урынын һағалап тораһың да, әлеге доғалыҡты ҡыҙҙың табаны баҫҡан урынына кумәһең. Т. Йәнәби. [Мәғфурә:] Утар байының кумгән игенен тапҡандар, һ. Дәүләтшина.
4. Тупраҡты йомшартып, үҫемлектең төбөнә өйөү. □ Окучивать. Картуф кумеу. Сөгөлдөр кумеу.
5. Ҡаплап аҫта ҡалдырыу. □ Заваливать. ■ Ағастарҙы ҡар кумеп киткән. Бына Себер киңлегенең көмөшө, тайга энәләрен кумгән ҡар. Р. Ниғмәти. Бейек тирәктәр ыжғыр елдәргә кукрәк киреп баҫып торалар, ә яр ситендәге талдарҙы ҡалын ҡар кумеп киткән. Ш. Янбаев.
6. Нимәлер ҡаплап ҡуйыу. □ Засыпать (землёй, золой и т. д.). ■ Янғол Шәмсиәнең усаҡтағы кумеп ҡуйған ҡуҙын ҡутарып сығарҙы. Һ. Дәүләтшина. [Зөлхизә] иҙәнен дә йыуҙы, балыҡ һурпаһын да бешерҙе, кәлгә кумеп, сөсө икмәк тә бешереп ала белде.
3. Биишева.
7. Ер ҡуйынына ҡуйыу (мәйетте)', ерләү. □ Хоронить, погребать. Кәбергә кумеу. ■ Фәғиләнең улемендә башҡа берәуҙең ҡатнашы юҡ тип ышанғас, уны кумеу хәстәрен курә башланылар. Б. Бикбай. Куҙый-курпәс менән Маянһылыуҙы шул ҙур кул
814
тә, һаҡлауҙың 2-се баҫҡысы — ультрафиолет зарарһыҙландырыу (УФО) системаһы менән йыһазландырылды. «Башҡортостан панорамаһы», № 6, 2007.
КҮМЕР МЕЙЕСЕ (Р.: угольная печь; И.: charcoal kiln; T: kömür ocağı) и.
Күмер яндыра торған махсус мейес. □ Угольная печь. Кумер мейесенә яғыу.
■ Утындарҙы яр башына сығарып, кумер мейестәренә оҙата башланылар. М. Тажи.
КҮМЕРСЕ (Р: человек, занимающий перегонкой дёгтя и обжиганием угля; И.: person employed in tar marking; T: katran damıtan ve kömür yakan kimse) u.
Күмер үртәү, баҙ яндырыу менән шөғөлләнеүсе; дегет ҡайнатыусы. □ Человек, занимающий перегонкой дёгтя и обжиганием угля. Баҙ яндырыусы кумерсенэн кумер һатып алырға ине. И Бер көндө кис тамаҡ ялғап алған мәлендә Айсыуаҡ ҡарт ҡатыны менән Сурағолдо өйләндереу тураһында куп кенә кәңәшләшкәндең һуңынан, курше ауыл кумерсеһе Тайаҫ ҡарттың ҡыҙы Сейәбикәне алып бирергә һуҙ беркеттеләр. Т. Хәйбуллин.
КҮМЕР УЛТЫРТЫУ (күмер ултырт-) (Р: складывать дрова для углежжения; И.: pile wood for making charcoal; T: kömür için ağaçları toplamak) ҡ.
Күмергә үртәр өсөн ағас өйөү. □ Складывать дрова для углежжения. И [Хәйрулланы] кумер яндырыу мейестәренең береһенә даими эшкә беркетеп, кумер ултыртыу буйынса бригадир итеп ҡуйҙылар. М. Тажи.
КҮМЕР ҮРТӘҮ (күмер үртә-) (Р: заниматься гонкой дёгтя; И.: special place for making tar; T: katran damıtma) ҡ.
Махсус соҡорҙа ағасты өйөп, томалап яндырып, күмер яһау; дегет ҡайнатыу. □ Заниматься гонкой дёгтя и обжиганием угля. Ирҙәр кумер уртәргә соҡор ҡаҙый. ■ Туҙҙан таҙа дегет ҡайнаттылар, кумер уртәнеләр, дуғын бөктөләр. Н. Мусин.
КҮМЕР ҺЫҘЫУ (күмер һыҙ-) (Р: чертить углём; И.: draw by a piece of coal; T: büyü yapmak) ҡ. миф.
Тимерәүҙе дауалау име. □ Чертить углём (магический способ лечения от лишая).
■ Тимер эузе кумер менән һыҙып алып, ку-
мерҙе төньяҡҡа ташлайҙар. Башҡорт мифологияһынан.
КҮМЕР ЯҒЫУ (күмер як-) ҡ. ҡар. күмер үртәү. ■ [Т\рәбай] Сим заводында кумер яғып йөрөп иленә ҡайтҡан. Т. Хәйбуллин.
КҮМЕР ЯҒЫУ БАҘЫ и. ҡар. күмер баҙы. Кумер яғыу баҙына ағастар өйөп ҡуйҙылар.
КҮМЕҮ (күм-) [боронғо төрки көм-} (Р: зарывать; И.: bury; T: gömmek) ҡ.
1. Соҡор ҡаҙып, уның эсенә һалынған нәмәне өҫтән ҡаплау. □ Зарывать, закапывать во что, засыпать чем, заваливать, покрывать чем. Балсыҡҡа кумеу. Комға кумеу. Балам менән кумеу.
2. Ер менән тигеҙләп ҡаплау (соҡор урынды ). □ Засыпать чем, заваливать, покрывать чем. Баҙҙы кумеу. Соҡорҙо кумеу.
3. Тупраҡ менән ҡаплап, йәшереү. □ Закапывать в землю. И Ҡыҙҙың урамдан уҙғанын ситән ярығынан ҡарап, аяҡ баҫҡан урынын һағалап тораһың да, әлеге доғалыҡты ҡыҙҙың табаны баҫҡан урынына кумәһең. Т. Йәнәби. [Мәғфурә:] Утар байының кумгән игенен тапҡандар, һ. Дәүләтшина.
4. Тупраҡты йомшартып, үҫемлектең төбөнә өйөү. □ Окучивать. Картуф кумеу. Сөгөлдөр кумеу.
5. Ҡаплап аҫта ҡалдырыу. □ Заваливать. ■ Ағастарҙы ҡар кумеп киткән. Бына Себер киңлегенең көмөшө, тайга энәләрен кумгән ҡар. Р. Ниғмәти. Бейек тирәктәр ыжғыр елдәргә кукрәк киреп баҫып торалар, ә яр ситендәге талдарҙы ҡалын ҡар кумеп киткән. Ш. Янбаев.
6. Нимәлер ҡаплап ҡуйыу. □ Засыпать (землёй, золой и т. д.). ■ Янғол Шәмсиәнең усаҡтағы кумеп ҡуйған ҡуҙын ҡутарып сығарҙы. Һ. Дәүләтшина. [Зөлхизә] иҙәнен дә йыуҙы, балыҡ һурпаһын да бешерҙе, кәлгә кумеп, сөсө икмәк тә бешереп ала белде.
3. Биишева.
7. Ер ҡуйынына ҡуйыу (мәйетте)', ерләү. □ Хоронить, погребать. Кәбергә кумеу. ■ Фәғиләнең улемендә башҡа берәуҙең ҡатнашы юҡ тип ышанғас, уны кумеу хәстәрен курә башланылар. Б. Бикбай. Куҙый-курпәс менән Маянһылыуҙы шул ҙур кул
814