Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 816 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮМӘГӘЙ
2. кусм. Көнсөллөк менән көйөнөү.
□ Испытывать чувство зависти. ■ Кумһеп йөрөуселәр ҙә табылды. Тар куңелле кешегә киң донъя ла тар булып куренә бит ул. «Башҡортостан», 6 ғинуар 2008.
♦ Эс күмһеү көнсөллөк менән көйөнөү.
□ Испытывать чувство зависти. ■ [Шәриф:] Минең Әптелгә ҡанығып, әсем кумһеп йөрөуе бер бөгөн тугел. Ф. Иҫәнғолов. Ҡаһымбайҙың ғына эсе кумһене. Батырҙың уҙенән утеп эшләуенә асыуы ҡабарҙы. И. Ғиззәтуллин. Берәуҙең уңышына, бәхетенә берәу ҡыуана, икенсеһенең эсе кумһей. Н. Мусин.
КҮМӘГӘЙ (Р.: кадык; И.: adam’s apple; T.: adem elması) и. анат.
1. Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк. □ Кадык, в [Кеуәҫте] йотлоғоп эскәндә, кумәгәй алмаһының аҫҡа-өҫкә йөрөшөн генә шәйләне Исмәғил. Ғ. Хөсәйенов. [Әғләмдең] .. тамаҡ кумәгәйенең булкелдәп уйнағаны куренде, хатта алҡымының ғорҡ-ғорҡ иткәне лә ишетелеп торғандай ине. Й. Солтанов, һалҡын тейһә, кумәгәй ауырта, тауыш быуыла. Т. Морат.
2. миф. Мифлаштырылған Әҙәм һәм Һауа менән бәйле тән ағзаһы. □ Кадык (мифологизированная часть тела). ■ Әҙәм менән һауа тыйылған ағас емешен ашарға иткәндә, Аллаһы Тәғәлә Әҙәмдең кумәгәйен тотоп ҡала. Экспедиция материалдарынан.
КҮМӘГӘЙЕҮ (күмәгәй-) (Р: умножаться; И.: increase (in number or amount)', T.: çoğalmak) ҡ.
һан яғынан артыу; күбәйеү. □ Умножаться, численное увеличение. И Егет, ҡыҙ өйрәткәнсә барып, йылҡыларын эҙләп таба. Улар кумәгәйгән, кейекләнеп киткән, ти. Әкиәттән.
КҮМӘГӘЙЕШЕҮ (күмәгәйеш-) ҡ. урт. ҡар. күмәгәйеү, взаимн. от күмәгәйеү. Урамда балалар кумәгәйешеп китте.
КҮМӘГӘЙ ҠАТЫУ (күмәгәй ҡат-) (Р: потерять голос; И.: lose voice; T.: sesi çıkmaz olmak) ҡ.
Тауыш бөтөү, тауыштан яҙыу. □ Потерять голос. Куп һөйләп кумәгәйе ҡатҡан.
КҮМӘГӘИТЕҮ (күмәгәйт-) ҡ. йөкм. ҡар. күмәгәйеү, понуд. от күмәгәйеү. Ҡунаҡтарҙы кумәгәйтеп ебәрмәгеҙ.
КҮМӘЙ и. диал.
1. ҡар. күмәгәй 1. Кумәйе сығып тора.
2. ҡар. йотҡолоҡ I. Кумәйенә тығылды.
♦ Күмәйеңдән алғыр ҡарғағанда әйтелә.
□ Говорится при заклинании. Күмәй талыу күп һөйләп арыу. □ Уставать от долгой речи.
КҮМӘК (Р: многочисленный; И.: numerous, many; T: çok) с.
1. Күп һанлы, күп. □ Многочисленный. Кумәк ғәскәр. Кумәк мал. Кумәк халыҡ. Кумәккә буйһоноу. Кумәк йөрөу. ■ Юҡ, бер генә тугел икән — ана улар [балалар] бик кумәк. Баштарында аҡ эшләпә, өҫтәрендә аҡ кулмәк. Ф. Рәхимғолова. Кумәк көйгә бергә эшләгәндә, әллә нишләп эш уҙе лә ҡыҙыҡ була бит ул. Ғ. Дәүләтшин. ® Берәу бер тигәнсе, кумәк кулдәк өлгөртөр. Мәҡәл. Кумәк эт ҡуян алмаҫ, алһа ла, тиреһе ҡалмаҫ. Мәҡәл. Кумәк ҡулға эш туҙмәй. Әйтем. Кумәк кутәрһә, кулде кусерер. Мәҡәл.
2. Коллектив менән алып барыла, башҡарыла торған, күп кеше ҡатнашлығындағы.
□ Коллективный, общий. Кумәк бейеу. Кумәк тормош. Кумәк хужалыҡ. Кумәк эш. ■ Быға кумәк тауыш ҡушылып, урман, яланды яңғыратты. Т. Хәйбуллин. Кумәк йыр башланды, кемдер баҫты гармун телдәрен. Ғ. Сәләм.
КҮМӘКЛЕК (күмәклеге) (Р: коллективность; И.: collectivity; T: birliktelik) и.
Күмәк булыу. □ Коллективизм, коллективность. Өмә кумәклекте ярата.
КҮМӘКЛӘП (Р: коллективно; И.: bütünlük; T: birlikte) р.
Күмәк булып. □ Коллективно, сообща, сплотившись. Кумәкләп йырлау. Кумәкләп эшкә тотоноу. ■ Пассажирҙар, шаулашып, ишек төбөнә өйөлөштө. Һәр кем беренсе булып инергә ашыҡты, ләкин, кумәкләп ябырылғас, берәу ҙә утә алмай торҙо. Р. Низамов. Малайҙар бер йыр отҡандар ҙа шуны кумәкләп таҡмаҡлайҙар, һ. Дәүләтшина. Йола буйынса, кумәкләп, табын ҡороп дур-тәуләп, бары йәнде ботарлап, былар ашҡа ултырған. «Урал батыр». Эшләйҙәр кумәкләп, ер тулып, эшсе һәм игенсе бер булып. Ғ. Сәләм.
816
2. кусм. Көнсөллөк менән көйөнөү.
□ Испытывать чувство зависти. ■ Кумһеп йөрөуселәр ҙә табылды. Тар куңелле кешегә киң донъя ла тар булып куренә бит ул. «Башҡортостан», 6 ғинуар 2008.
♦ Эс күмһеү көнсөллөк менән көйөнөү.
□ Испытывать чувство зависти. ■ [Шәриф:] Минең Әптелгә ҡанығып, әсем кумһеп йөрөуе бер бөгөн тугел. Ф. Иҫәнғолов. Ҡаһымбайҙың ғына эсе кумһене. Батырҙың уҙенән утеп эшләуенә асыуы ҡабарҙы. И. Ғиззәтуллин. Берәуҙең уңышына, бәхетенә берәу ҡыуана, икенсеһенең эсе кумһей. Н. Мусин.
КҮМӘГӘЙ (Р.: кадык; И.: adam’s apple; T.: adem elması) и. анат.
1. Ирҙәр үңәсендәге сурайып торған кимерсәк. □ Кадык, в [Кеуәҫте] йотлоғоп эскәндә, кумәгәй алмаһының аҫҡа-өҫкә йөрөшөн генә шәйләне Исмәғил. Ғ. Хөсәйенов. [Әғләмдең] .. тамаҡ кумәгәйенең булкелдәп уйнағаны куренде, хатта алҡымының ғорҡ-ғорҡ иткәне лә ишетелеп торғандай ине. Й. Солтанов, һалҡын тейһә, кумәгәй ауырта, тауыш быуыла. Т. Морат.
2. миф. Мифлаштырылған Әҙәм һәм Һауа менән бәйле тән ағзаһы. □ Кадык (мифологизированная часть тела). ■ Әҙәм менән һауа тыйылған ағас емешен ашарға иткәндә, Аллаһы Тәғәлә Әҙәмдең кумәгәйен тотоп ҡала. Экспедиция материалдарынан.
КҮМӘГӘЙЕҮ (күмәгәй-) (Р: умножаться; И.: increase (in number or amount)', T.: çoğalmak) ҡ.
һан яғынан артыу; күбәйеү. □ Умножаться, численное увеличение. И Егет, ҡыҙ өйрәткәнсә барып, йылҡыларын эҙләп таба. Улар кумәгәйгән, кейекләнеп киткән, ти. Әкиәттән.
КҮМӘГӘЙЕШЕҮ (күмәгәйеш-) ҡ. урт. ҡар. күмәгәйеү, взаимн. от күмәгәйеү. Урамда балалар кумәгәйешеп китте.
КҮМӘГӘЙ ҠАТЫУ (күмәгәй ҡат-) (Р: потерять голос; И.: lose voice; T.: sesi çıkmaz olmak) ҡ.
Тауыш бөтөү, тауыштан яҙыу. □ Потерять голос. Куп һөйләп кумәгәйе ҡатҡан.
КҮМӘГӘИТЕҮ (күмәгәйт-) ҡ. йөкм. ҡар. күмәгәйеү, понуд. от күмәгәйеү. Ҡунаҡтарҙы кумәгәйтеп ебәрмәгеҙ.
КҮМӘЙ и. диал.
1. ҡар. күмәгәй 1. Кумәйе сығып тора.
2. ҡар. йотҡолоҡ I. Кумәйенә тығылды.
♦ Күмәйеңдән алғыр ҡарғағанда әйтелә.
□ Говорится при заклинании. Күмәй талыу күп һөйләп арыу. □ Уставать от долгой речи.
КҮМӘК (Р: многочисленный; И.: numerous, many; T: çok) с.
1. Күп һанлы, күп. □ Многочисленный. Кумәк ғәскәр. Кумәк мал. Кумәк халыҡ. Кумәккә буйһоноу. Кумәк йөрөу. ■ Юҡ, бер генә тугел икән — ана улар [балалар] бик кумәк. Баштарында аҡ эшләпә, өҫтәрендә аҡ кулмәк. Ф. Рәхимғолова. Кумәк көйгә бергә эшләгәндә, әллә нишләп эш уҙе лә ҡыҙыҡ була бит ул. Ғ. Дәүләтшин. ® Берәу бер тигәнсе, кумәк кулдәк өлгөртөр. Мәҡәл. Кумәк эт ҡуян алмаҫ, алһа ла, тиреһе ҡалмаҫ. Мәҡәл. Кумәк ҡулға эш туҙмәй. Әйтем. Кумәк кутәрһә, кулде кусерер. Мәҡәл.
2. Коллектив менән алып барыла, башҡарыла торған, күп кеше ҡатнашлығындағы.
□ Коллективный, общий. Кумәк бейеу. Кумәк тормош. Кумәк хужалыҡ. Кумәк эш. ■ Быға кумәк тауыш ҡушылып, урман, яланды яңғыратты. Т. Хәйбуллин. Кумәк йыр башланды, кемдер баҫты гармун телдәрен. Ғ. Сәләм.
КҮМӘКЛЕК (күмәклеге) (Р: коллективность; И.: collectivity; T: birliktelik) и.
Күмәк булыу. □ Коллективизм, коллективность. Өмә кумәклекте ярата.
КҮМӘКЛӘП (Р: коллективно; И.: bütünlük; T: birlikte) р.
Күмәк булып. □ Коллективно, сообща, сплотившись. Кумәкләп йырлау. Кумәкләп эшкә тотоноу. ■ Пассажирҙар, шаулашып, ишек төбөнә өйөлөштө. Һәр кем беренсе булып инергә ашыҡты, ләкин, кумәкләп ябырылғас, берәу ҙә утә алмай торҙо. Р. Низамов. Малайҙар бер йыр отҡандар ҙа шуны кумәкләп таҡмаҡлайҙар, һ. Дәүләтшина. Йола буйынса, кумәкләп, табын ҡороп дур-тәуләп, бары йәнде ботарлап, былар ашҡа ултырған. «Урал батыр». Эшләйҙәр кумәкләп, ер тулып, эшсе һәм игенсе бер булып. Ғ. Сәләм.
816