Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 818 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮМӘСЛЕК
КҮМӘС Л ЕК (Р.: предназначенный для выпекания булки; И.: for baking a bun; T.: ekmeklik) c.
Күмәс бешерерлек. □ Предназначенный для выпекания булки. Кумэслек он. Кумэслек ҡамыр.
КҮМӘСЛЕКӘЙ ГӨЛӨ и. бот. ҡар. еҫле гөл. Кумәслекәй гөлөн бесәй ярата.
КҮМӘҪКЕ (Р.: еле заметный; И.: hardly legible; T.: görünür biçimde) с. диал.
Күренер-күренмәҫ, беленер-беленмәҫ. □ Еле заметный. Кумәҫке яҙыу. ■ Кооператив лавкаһының алдына бәләкәй генә фанер таҡтаға кумәҫке итеп русса .. яҙып ҡуйған. Ғ. Дәүләтшин.
КҮН I [боронғо төрки көн] (Р: выделанная кожа; И.: skin; T.: deri) u.
1. Йөнө екетеп иләнгән, эшкәртелгән тире. □ Выделанная кожа. / Кожаный, кожевенный. Ҡара кун. Кыҙыл кун. һары кун. Хром кун. Яһалма кун. Болан куне. Кәзә куне. Кун заводы. Кун иләу. И [Сауҙагәрҙәр] ниндәй ҙә булһа утемле тауар куреп ҡалдылармы, осар ҡош һымаҡ ябырылып, шунда уҡ һыпырып алып бөтәләр, йә уҙҙәре менән алыҫ яҡтарға алып китәләр, йә булмаһа, ҡуйындарына тағылған кун тоҡсайҙарындағы тәңкәләрҙең йылыһын тойоп, ҡулайлы ваҡыт көтөп, эре генә йөрөй бирәләр. К. Мәргән. Алтынлаған эйәрҙең ҡашына ҡамсы эленгән. Болғар кундән матурлап башына йугән кейелгән. Халыҡ ижадынан. • Иләмәй кун булмаҫ, тиреһеҙ тун булмаҫ. Мәҡәл.
2. миф. Мифик көскә эйә булған эшкәртелгән тире. □ Выделанная кожа (мифологизированный предмет).
♦ Күн бит оялыуҙы белмәгән кешегә әйтәләр. □ Бесстыжий, бессовестный. Кун бит, урлашыуын ташламай.
КҮН II (Р: кожаный; И.: skin; T.: deri) с.
Күндән яһалған, күндән тегелгән; күн менән тышланған. □ Кожаный, кожевенный; юфтевый, юфтяной. Кун итек. Кун бейәләй. Кун тужурка. Кун фуражка. Кун папка. Кун сумаҙан. Кун диван. Стәрлетамаҡ кун заводы.
КҮН III (Р: кун; И.: leather coin; T.: eski deri para) и. иҫк.
Күндән яһалған боронғо аҡса. □ Кун, кюн (старинные монеты из кожи). ■ Кун аҡса. Кун аҡса булһа икән бер тоҡса. Картотека фондынан.
КҮН IV (Р: орёл; И.: heads; T.: yazı) и.
Аҡсаның герб төшөрөлгән яғы; ҡарағош.
□ Орёл (сторона монеты с изображением герба).
КҮНДЕК (күндеге) (Р: потник у седла; И.: sweat cloth; T.: eğre) и. диал.
Үңлек кейеҙе, тирлек; ыңғырсаҡ кейеҙе.
□ Потник у седла. Кундек һалдыҡ эйәргә.
КҮНДЕРЕҮ (күндер-) (Р: склонять кого к чему, И.: persuade; T.: ikna etmek) ҡ.
1. Нимәгәлер өндәп ыңғайлатыу; ризалатыу. □ Склонять кого к чему, уговаривать кого, убеждать. ■ [Әпҡадир мулла:] Тиҙерәк, тиҙерәк Тамъянға ҡайтып етергә кәрәк тә, Шаҡман турәне нисек тә кундереп, башҡа берәу ҡулын һона башлағансы, эшен бөтөрөргә кәрәк! К. Мәргән. Килен һаман да, ҡәйнәһен кундерергә тырышҡан һымаҡ, миҫалдар менән иҫбат итергә тырышты. Т. Йәнәби.
2. Нимәгәлер өйрәтеп ыңғайлатыу, күнектереү. □ Приучать. Эшкә кундереу. Тәртипкә кундереу. ■ Карамаҡҡа егерме өс-егерме дурт йәштәр тирәһендәге был юлсы куңелен ныҡлы сабырлыҡҡа кундереп өйрәнгән, ахыры. Ф. Иҫәнғолов. Эй, китап, мин аңғыраны төҙ юлға кундерһәнә. Ш. Бабич. Куңелемде изге эшкә кундер, хәйерһеҙ эштәрҙән һаҡла. М. Өмөтбаев. • Баланы яй бөкһәң — кундерерһең, ҡапыл бөкһәң — һындырырһың. Мәҡәл. Яҡшы кеше менән дуҫ булһаң, юлға кундерер, яман кеше менән дуҫ булһаң, юлдан яҙҙырыр. Мәҡәл.
3. Кемгәлер йәки ҡайҙалыр төбәп ебәреү, тәғәйенләп еткереү. □ Передавать (привет). Сәләм кундереу. ■ Куҙ нурым кеуек кургән хәләл йәмәғәтем Сәлимәгә, хәләл ефетегеҙ Хамматтан куптин-куп, суҡдин-суҡ сәләм кундерәм. 3. Биишева. Вә һәм дә Котлояр ағайым менән еңгәмә барыһына ла айырмайынса куп сәләм кундереп, изге теләктәрен өмөт итеп ҡалам. Һ. Дәүләтшина. [Каскын:] Килмәк абыз тағы өндәмә кундерергә китте. Ғ. Ибраһимов. Татарҙың ҡарт шағиры
818
КҮМӘС Л ЕК (Р.: предназначенный для выпекания булки; И.: for baking a bun; T.: ekmeklik) c.
Күмәс бешерерлек. □ Предназначенный для выпекания булки. Кумэслек он. Кумэслек ҡамыр.
КҮМӘСЛЕКӘЙ ГӨЛӨ и. бот. ҡар. еҫле гөл. Кумәслекәй гөлөн бесәй ярата.
КҮМӘҪКЕ (Р.: еле заметный; И.: hardly legible; T.: görünür biçimde) с. диал.
Күренер-күренмәҫ, беленер-беленмәҫ. □ Еле заметный. Кумәҫке яҙыу. ■ Кооператив лавкаһының алдына бәләкәй генә фанер таҡтаға кумәҫке итеп русса .. яҙып ҡуйған. Ғ. Дәүләтшин.
КҮН I [боронғо төрки көн] (Р: выделанная кожа; И.: skin; T.: deri) u.
1. Йөнө екетеп иләнгән, эшкәртелгән тире. □ Выделанная кожа. / Кожаный, кожевенный. Ҡара кун. Кыҙыл кун. һары кун. Хром кун. Яһалма кун. Болан куне. Кәзә куне. Кун заводы. Кун иләу. И [Сауҙагәрҙәр] ниндәй ҙә булһа утемле тауар куреп ҡалдылармы, осар ҡош һымаҡ ябырылып, шунда уҡ һыпырып алып бөтәләр, йә уҙҙәре менән алыҫ яҡтарға алып китәләр, йә булмаһа, ҡуйындарына тағылған кун тоҡсайҙарындағы тәңкәләрҙең йылыһын тойоп, ҡулайлы ваҡыт көтөп, эре генә йөрөй бирәләр. К. Мәргән. Алтынлаған эйәрҙең ҡашына ҡамсы эленгән. Болғар кундән матурлап башына йугән кейелгән. Халыҡ ижадынан. • Иләмәй кун булмаҫ, тиреһеҙ тун булмаҫ. Мәҡәл.
2. миф. Мифик көскә эйә булған эшкәртелгән тире. □ Выделанная кожа (мифологизированный предмет).
♦ Күн бит оялыуҙы белмәгән кешегә әйтәләр. □ Бесстыжий, бессовестный. Кун бит, урлашыуын ташламай.
КҮН II (Р: кожаный; И.: skin; T.: deri) с.
Күндән яһалған, күндән тегелгән; күн менән тышланған. □ Кожаный, кожевенный; юфтевый, юфтяной. Кун итек. Кун бейәләй. Кун тужурка. Кун фуражка. Кун папка. Кун сумаҙан. Кун диван. Стәрлетамаҡ кун заводы.
КҮН III (Р: кун; И.: leather coin; T.: eski deri para) и. иҫк.
Күндән яһалған боронғо аҡса. □ Кун, кюн (старинные монеты из кожи). ■ Кун аҡса. Кун аҡса булһа икән бер тоҡса. Картотека фондынан.
КҮН IV (Р: орёл; И.: heads; T.: yazı) и.
Аҡсаның герб төшөрөлгән яғы; ҡарағош.
□ Орёл (сторона монеты с изображением герба).
КҮНДЕК (күндеге) (Р: потник у седла; И.: sweat cloth; T.: eğre) и. диал.
Үңлек кейеҙе, тирлек; ыңғырсаҡ кейеҙе.
□ Потник у седла. Кундек һалдыҡ эйәргә.
КҮНДЕРЕҮ (күндер-) (Р: склонять кого к чему, И.: persuade; T.: ikna etmek) ҡ.
1. Нимәгәлер өндәп ыңғайлатыу; ризалатыу. □ Склонять кого к чему, уговаривать кого, убеждать. ■ [Әпҡадир мулла:] Тиҙерәк, тиҙерәк Тамъянға ҡайтып етергә кәрәк тә, Шаҡман турәне нисек тә кундереп, башҡа берәу ҡулын һона башлағансы, эшен бөтөрөргә кәрәк! К. Мәргән. Килен һаман да, ҡәйнәһен кундерергә тырышҡан һымаҡ, миҫалдар менән иҫбат итергә тырышты. Т. Йәнәби.
2. Нимәгәлер өйрәтеп ыңғайлатыу, күнектереү. □ Приучать. Эшкә кундереу. Тәртипкә кундереу. ■ Карамаҡҡа егерме өс-егерме дурт йәштәр тирәһендәге был юлсы куңелен ныҡлы сабырлыҡҡа кундереп өйрәнгән, ахыры. Ф. Иҫәнғолов. Эй, китап, мин аңғыраны төҙ юлға кундерһәнә. Ш. Бабич. Куңелемде изге эшкә кундер, хәйерһеҙ эштәрҙән һаҡла. М. Өмөтбаев. • Баланы яй бөкһәң — кундерерһең, ҡапыл бөкһәң — һындырырһың. Мәҡәл. Яҡшы кеше менән дуҫ булһаң, юлға кундерер, яман кеше менән дуҫ булһаң, юлдан яҙҙырыр. Мәҡәл.
3. Кемгәлер йәки ҡайҙалыр төбәп ебәреү, тәғәйенләп еткереү. □ Передавать (привет). Сәләм кундереу. ■ Куҙ нурым кеуек кургән хәләл йәмәғәтем Сәлимәгә, хәләл ефетегеҙ Хамматтан куптин-куп, суҡдин-суҡ сәләм кундерәм. 3. Биишева. Вә һәм дә Котлояр ағайым менән еңгәмә барыһына ла айырмайынса куп сәләм кундереп, изге теләктәрен өмөт итеп ҡалам. Һ. Дәүләтшина. [Каскын:] Килмәк абыз тағы өндәмә кундерергә китте. Ғ. Ибраһимов. Татарҙың ҡарт шағиры
818