Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 819 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮНЕГЕҮ
Ҡәҙим, уҙ тупрағына ҡайтып, тыуған ҡаяларына һуңғы сәләмен кундерә алманы. Р. Бикбаев.
4. Еренә еткереп башҡарыу, үтәү. □ Выполнить просьбу. Кешенец йомошон кундереу.
■ [Муллағәле бабай] етмешкә етеп килгән ҡарт булһа ла, бер оло бригаданың нужаһын кундереп ултыра. Р. Солтангәрәев.
КҮНДӘМ (Р: послушный; И.: obedient; T.: uslu) с.
1. Кеше ыңғайлы, тыңлаулы. □ Послушный, безотказный. Кундәм кеше. Кундәм ат. Кундәм ҡабат әйттермәҫ. ■ Ни ҡушһаң, шуны утәй, Булат кундәм малай. Ш. Бикҡол. Ишек төбөндә ук бәйләуһеҙ-ниһеҙ кундәм ат тораине. Б. Бикбай. Ил моңдары уйсан итте, ҡайғылар итте кундәм. Р. Бикбаев. Мөҡсин ағай, кундәм ат шикелле, көндәр буйы тапай ҡаланы. Т. Арслан. • Ата-инә берҙәм булһа, балалары кундәм була. Мәҡәл. Ир аҡыллы булһа, ҡатын кундәм була. Мәҡәл.
2. Эшкә ауан, тырыш. □ Податливый, старательный. Кундәм булыу. Кундәм эшләу.
■ Мин кутәрәм «эһ» тип сырай һытмай, ҡоло тугел, кундәм улы мин [ваҡыттың]. С. Кулибай. • Ҡарт ат кундәм була. Әйтем.
КҮНДӘМЛЕК (күндәмлеге) (Р: послушность; И.: complaisance; T.: usluluk) и.
Күндәм булыу сифаты. □ Послушность, податливость, сговорчивость. Кундәмлек курһәтеу. ■ Кешенең кундәмлеге генә етәкселек итеу өсөн етмәуен, бының өсөн .. аҡыл да кәрәклеген төшөнгәйне инде [ул]. Ә. Әһлиуллин. [Аттың] һанап бөтөргөһөҙ эштәре — уның кундәмлеге, сабырлығы — әйткән һәр бер һуҙҙе тынҙгауы. М. Ғафури. Беҙҙең нәҫелебеҙҙең ошо кундәмлеге, тиҙ ышанып барыусанлығы тураһында төрлө имеш-мимештәр йөрөй. М. Кәрим.
КҮНДӘМЛӘНДЕРЕҮ(күндәмләндер-) ҡ. йөкм. күндәмләнеү. понуд. от күндәмлә-неү. Тормош кундәмләндергән уны.
КҮНДӘМЛӘНЕҮ (күндәмлән-) (Р: стать послушным; И.: be obedient; T: uslu olmak) ҡ.
Күндәмгә әйләнеү. □ Стать послушным, податливым. Сабир элекке һымаҡ ҡаршылашмай, кундәмләнә төшкән.
27*
КҮНЕ с. диал. ҡар. күндәм. Куне ат. Куне кеше.
КҮНЕГЕЛЕҮ (күнегел-) ҡ. эйһ. ф. ҡар. күнегеү I. безл. от күнегеү I. ■ Ғабдулла ағай был юлы оҙаҡ ҡына уйланып торҙо. Шундай кунегелгән, уны ысын эшсе кеше иткән ҡаланы ҡалдырып китеуе шул тиклем ҡыйын буласағын да уйлап алды. Д. Исламов. [Әҙһәмгә] өйҙә рәхәт, кунегелгән. Р. Низамов.
КҮНЕГЕҮ I (күнек-) (Р: привыкать; И.: get accustomed to; T.: alışmak) ҡ.
1. Билдәле бер шартҡа, берәй хәлгә өйрәнеү. □ Привыкать, свыкаться, осваиваться. Тауышҡа кунегеу. Һыуыҡҡа кунегеу. Яңы урынға кунегеу. ■ Урманда йәшәу башта ҡыйын булһа ла, был балалар көндән-көн ку-негә башлаған, төрлө емеш тиреп ашаған, ҡош атҡан. Әкиәттән. Бәхеткә лә, рәхәткә лә микән, әллә кеше бик тиҙ кунегә. Н. Нәжми. Малайҙың куҙҙәре бик оҙаҡ яҙғы ҡояштың яҡты нурҙарына кунегә алмай торҙо. Ф. Әсәнов. Мецлегә был арала аяҡ баҫырға тура килгәне юҡ, Башҡорт ырыуҙары хан турәләренең йышыраҡ куренеуенә кунеккән. К. Мәргән. Тора-бара Сәғиҙә ауыл тормошона кунегә башланы. М. Тажи.
2. Оҙаҡ бергә булыу арҡаһында үҙ-ара өйрәнеү; эйәләшеү. □ Привыкать к кому. Бер-береңә кунегеу. ■ Бер ай эсендә ауыл кешеләре [студенттарға] тамам кунегеп, эҫенеп алған. Ф. Иҫәнғолов.
3. Оҙаҡ эшләү һөҙөмтәһендә ниндәйҙер эш-хәрәкәткә өйрәнеү; оҫтарыу. □ Привыкать, свыкаться, осваиваться. ■ Атай мәр-хум һунарсы була торғайны. Мин йәштән ук уның һәнәренә кунегә килдем. С. Кулибай. Кунегергә һыбайға — ана, болан менегеҙ. «Урал батыр». • Кунеккән ҡулда һәнәр бар. Әйтем.
4. Ниндәйҙер фекер, ҡараш йәки тәртипкә ғәҙәтләнеү. □ Привыкать к какому-л. образу жизни, порядку. Ауыл халҡы иртә торорға кунеккән. ■ Мецле йыйынын яҙҙың сәскә атҡан мәлендә, ҡуҙғалаҡлы, балтырғанлы көндәрҙә уткәреп килделәр. Ил халҡы ла быға кунегеп бөткән, курше-тирәләге ырыу-ҡәбиләләр ҙә яҡшы беләләр. К. Мәргән. Юҡ, Аҡҡола — кунеккән мал, өйөрҙән айырылырға
819
Ҡәҙим, уҙ тупрағына ҡайтып, тыуған ҡаяларына һуңғы сәләмен кундерә алманы. Р. Бикбаев.
4. Еренә еткереп башҡарыу, үтәү. □ Выполнить просьбу. Кешенец йомошон кундереу.
■ [Муллағәле бабай] етмешкә етеп килгән ҡарт булһа ла, бер оло бригаданың нужаһын кундереп ултыра. Р. Солтангәрәев.
КҮНДӘМ (Р: послушный; И.: obedient; T.: uslu) с.
1. Кеше ыңғайлы, тыңлаулы. □ Послушный, безотказный. Кундәм кеше. Кундәм ат. Кундәм ҡабат әйттермәҫ. ■ Ни ҡушһаң, шуны утәй, Булат кундәм малай. Ш. Бикҡол. Ишек төбөндә ук бәйләуһеҙ-ниһеҙ кундәм ат тораине. Б. Бикбай. Ил моңдары уйсан итте, ҡайғылар итте кундәм. Р. Бикбаев. Мөҡсин ағай, кундәм ат шикелле, көндәр буйы тапай ҡаланы. Т. Арслан. • Ата-инә берҙәм булһа, балалары кундәм була. Мәҡәл. Ир аҡыллы булһа, ҡатын кундәм була. Мәҡәл.
2. Эшкә ауан, тырыш. □ Податливый, старательный. Кундәм булыу. Кундәм эшләу.
■ Мин кутәрәм «эһ» тип сырай һытмай, ҡоло тугел, кундәм улы мин [ваҡыттың]. С. Кулибай. • Ҡарт ат кундәм була. Әйтем.
КҮНДӘМЛЕК (күндәмлеге) (Р: послушность; И.: complaisance; T.: usluluk) и.
Күндәм булыу сифаты. □ Послушность, податливость, сговорчивость. Кундәмлек курһәтеу. ■ Кешенең кундәмлеге генә етәкселек итеу өсөн етмәуен, бының өсөн .. аҡыл да кәрәклеген төшөнгәйне инде [ул]. Ә. Әһлиуллин. [Аттың] һанап бөтөргөһөҙ эштәре — уның кундәмлеге, сабырлығы — әйткән һәр бер һуҙҙе тынҙгауы. М. Ғафури. Беҙҙең нәҫелебеҙҙең ошо кундәмлеге, тиҙ ышанып барыусанлығы тураһында төрлө имеш-мимештәр йөрөй. М. Кәрим.
КҮНДӘМЛӘНДЕРЕҮ(күндәмләндер-) ҡ. йөкм. күндәмләнеү. понуд. от күндәмлә-неү. Тормош кундәмләндергән уны.
КҮНДӘМЛӘНЕҮ (күндәмлән-) (Р: стать послушным; И.: be obedient; T: uslu olmak) ҡ.
Күндәмгә әйләнеү. □ Стать послушным, податливым. Сабир элекке һымаҡ ҡаршылашмай, кундәмләнә төшкән.
27*
КҮНЕ с. диал. ҡар. күндәм. Куне ат. Куне кеше.
КҮНЕГЕЛЕҮ (күнегел-) ҡ. эйһ. ф. ҡар. күнегеү I. безл. от күнегеү I. ■ Ғабдулла ағай был юлы оҙаҡ ҡына уйланып торҙо. Шундай кунегелгән, уны ысын эшсе кеше иткән ҡаланы ҡалдырып китеуе шул тиклем ҡыйын буласағын да уйлап алды. Д. Исламов. [Әҙһәмгә] өйҙә рәхәт, кунегелгән. Р. Низамов.
КҮНЕГЕҮ I (күнек-) (Р: привыкать; И.: get accustomed to; T.: alışmak) ҡ.
1. Билдәле бер шартҡа, берәй хәлгә өйрәнеү. □ Привыкать, свыкаться, осваиваться. Тауышҡа кунегеу. Һыуыҡҡа кунегеу. Яңы урынға кунегеу. ■ Урманда йәшәу башта ҡыйын булһа ла, был балалар көндән-көн ку-негә башлаған, төрлө емеш тиреп ашаған, ҡош атҡан. Әкиәттән. Бәхеткә лә, рәхәткә лә микән, әллә кеше бик тиҙ кунегә. Н. Нәжми. Малайҙың куҙҙәре бик оҙаҡ яҙғы ҡояштың яҡты нурҙарына кунегә алмай торҙо. Ф. Әсәнов. Мецлегә был арала аяҡ баҫырға тура килгәне юҡ, Башҡорт ырыуҙары хан турәләренең йышыраҡ куренеуенә кунеккән. К. Мәргән. Тора-бара Сәғиҙә ауыл тормошона кунегә башланы. М. Тажи.
2. Оҙаҡ бергә булыу арҡаһында үҙ-ара өйрәнеү; эйәләшеү. □ Привыкать к кому. Бер-береңә кунегеу. ■ Бер ай эсендә ауыл кешеләре [студенттарға] тамам кунегеп, эҫенеп алған. Ф. Иҫәнғолов.
3. Оҙаҡ эшләү һөҙөмтәһендә ниндәйҙер эш-хәрәкәткә өйрәнеү; оҫтарыу. □ Привыкать, свыкаться, осваиваться. ■ Атай мәр-хум һунарсы була торғайны. Мин йәштән ук уның һәнәренә кунегә килдем. С. Кулибай. Кунегергә һыбайға — ана, болан менегеҙ. «Урал батыр». • Кунеккән ҡулда һәнәр бар. Әйтем.
4. Ниндәйҙер фекер, ҡараш йәки тәртипкә ғәҙәтләнеү. □ Привыкать к какому-л. образу жизни, порядку. Ауыл халҡы иртә торорға кунеккән. ■ Мецле йыйынын яҙҙың сәскә атҡан мәлендә, ҡуҙғалаҡлы, балтырғанлы көндәрҙә уткәреп килделәр. Ил халҡы ла быға кунегеп бөткән, курше-тирәләге ырыу-ҡәбиләләр ҙә яҡшы беләләр. К. Мәргән. Юҡ, Аҡҡола — кунеккән мал, өйөрҙән айырылырға
819