Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 828 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҢЕЛ ЙЫУАНЫСЫ
ныҡ үтенгәс, әсәһенең куңеле йомшарып китеп, юлға сығырға ризалығын биргән, ти. Әкиәттән.
КҮҢЕЛ ЙЫУАНЫСЫ (Р.: душевное утешение; И.: consolation; T.: teselli) и.
Күңелде йыуатырҙай хәл, кеше йәки нәмә. □ Душевное утешение. ■ Низами өсөн был [ҡыҙ] уҙе бер куңел йыуанысы буласаҡ. X. Ибраһимов.
КҮҢЕЛ КИЛЕҮ (күңел кил-) (Р.: хотеть; И.: want; T.: istemek) ҡ.
Теләк булыу. □ Хотеть, желать. ■ Ул [Новиков] куңеле килгәндә бик йомшаҡ, һәр бер һуҙҙе тыңлаусан, иптәштәренә ярҙам итеусән кеше. Куңеле килмәһә, хәҙер тоҡанып, ҡоро утын кеуек дөрләп янып, кутә-релеп китә. Д. Юлтый.
КҮҢЕЛ КИТЕЛЕҮ (күңел кител-) (Р.: расстроиться; И.: feel disturbed; T: rahatsız olmak) ҡ.
Күңелдә ауыр тойғолар, ризаһыҙлыҡ ҡалыу. □ Расстроиться, остаться недовольным. ■ Әллә нисек куңел кителеп ҡалды, ә куҙҙәрҙә һаман яр яғы. Ғ. Сәләм.
КҮҢЕЛ КҮҘЕ I (Р.: интуиция; И.: intuition; T: gönül gözü) и. кусм.
Эске тойомлау, эске һиҙем, зиһен. □ Интуиция, внутреннее чутьё, доел. Глаза души. Куңел куҙе менән тойоу. Куңел куҙе менән бағыу. Халыҡтың куңел куҙен асыу. ■ һуҡыр инем. Куңел куҙе асты, яҡтыртты ул [китап] минең идеалды; йәнгә аҙыҡ булды. Дәрт ҡабыҙҙы, дарман бирҙе. М. Хәй.
КҮҢЕЛ КҮҘЕ II (Р: внутренний мир; И.: inner world; T: iç dünya) и.
Кешенең эске рухи донъяһы; йөрәге. □ Внутренний мир, душа. ■ Сөнәғәт ..уткән көндәрҙе тағы бер ҡат куңел куҙенән уткәрҙе. Ҡ. Ибәтуллин. Улар һинең кеуек, юҡ куҙһеҙ ҙә тугел уҙҙәре. Ә, асылда улар тома һуҡыр, курмәгәс ни куңел куҙҙәре. Ш. Бикҡол. • Куңел куҙе курмәһә, манмай куҙе — ботаҡ тишеге. Әйтем. Куңел куҙе курмәгәнде, маңлай куҙе курмәй. Әйтем.
КҮҢЕЛ КҮТӘРЕЛЕҮ (күңел күтәрел-) (Р.: воспрянуть духом; И.: liven up; T: keyiflenmek) ҡ.
Кәйефләнеү, дәртләнеп, рухланып китеү. □ Воспрянуть духом, подняться (о настроении). Шатлыҡлы хәбәрҙән куңел күтәрелде. ■ [Юлдаштың] нимәнәндер куңеле кутәрелеп киткән һымаҡ булды. Уның ирендәре ныҡ ҡыҫылды, ғәҙәттәге йыуаш, уйсан куҙҙәре ысын ҡыйыулыҡ менән балҡып янды.
3. Биишева.
КҮҢЕЛ ҠАЙТЫУ (күңел кайт-) (Р: разочароваться; И.: be disappointed; T.: gönül dönmek) ҡ.
Ниндәйҙер тойғо, ҡыҙыҡһыныу бөтөү, һыуыныу. □ Разочароваться, расхотеть, һәнәрҙән куңел ҡайтыу. Уҡыуҙан куңел ҡайтыу. ■ Әсәһе уны [Ғарифты] бик ярата, ни теләһә, шуны алып бирә. Тик ул бөтәһен дә һатып алғанға хәтле генә яратты. Алғас, улай-былай тотҡолап ҡарағас та, куңеле ҡайтты. 3. Биишева.
КҮҢЕЛ ҠАЛЫУ (күңел кал-) (Р: обидеться; И.: take offence; T.: gönül kalmak) ҡ.
Хәтер ҡалыу, үпкәләү. □ Обидеться. Әйткән һуҙҙәрҙән куңел ҡалды. ■ Белгәнемде әйтмәһәм, йортҡа әшкәр итмәһәм, илдең куңеле ҡалыр, тим, илдең хәтере ҡалыр, тим. Ҡобайырҙан. • Куңел тапмаҡ — бер ҡалъя, куңел ҡалмаҡ — бер ҡалъя. Мәҡәл.
КҮҢЕЛ ҠАТЫУ (күңел кат-) (Р: ожесточаться; И.: become hardened / embittered; T.: hırçınlaşmak) ҡ.
Төрлө ауыр кисерештәр тәьҫирендә күңел нескәлеге бөтөү, уҫалланыу. □ Ожесточаться. Куңеле ҡатҡан, ахыры, иламай ҙа.
■ Мөнәжәт, шиғыр менән һис эш булмаҫ, куңеле ҡатҡан бер дәртһеҙ, моңһоҙ булһа. М. Аҡмулла.
КҮҢЕЛ ҠЫРЫЛЫУ (күңел кырыл-) (Р: оскорбляться; И.: feel offended; T: gönül kırılmak) ҡ.
Кәйеф боҙолоу, үпкәләү. □ Оскорбляться, испортиться (о настроении). Осрашыуҙа куңел ҡырылды, һис юҡтан куңел ҡырылды.
■ Ала атты ул [Шакир] бигерәк тә ныҡ ярата. Әгәр асыуланған сағында ала атты маҡтаһаң, уның асыуы яҙыла, шат ваҡытында уны яманлаһаң, уның куңеле ҡырыла. Һ. Дәүләтшина.
828
ныҡ үтенгәс, әсәһенең куңеле йомшарып китеп, юлға сығырға ризалығын биргән, ти. Әкиәттән.
КҮҢЕЛ ЙЫУАНЫСЫ (Р.: душевное утешение; И.: consolation; T.: teselli) и.
Күңелде йыуатырҙай хәл, кеше йәки нәмә. □ Душевное утешение. ■ Низами өсөн был [ҡыҙ] уҙе бер куңел йыуанысы буласаҡ. X. Ибраһимов.
КҮҢЕЛ КИЛЕҮ (күңел кил-) (Р.: хотеть; И.: want; T.: istemek) ҡ.
Теләк булыу. □ Хотеть, желать. ■ Ул [Новиков] куңеле килгәндә бик йомшаҡ, һәр бер һуҙҙе тыңлаусан, иптәштәренә ярҙам итеусән кеше. Куңеле килмәһә, хәҙер тоҡанып, ҡоро утын кеуек дөрләп янып, кутә-релеп китә. Д. Юлтый.
КҮҢЕЛ КИТЕЛЕҮ (күңел кител-) (Р.: расстроиться; И.: feel disturbed; T: rahatsız olmak) ҡ.
Күңелдә ауыр тойғолар, ризаһыҙлыҡ ҡалыу. □ Расстроиться, остаться недовольным. ■ Әллә нисек куңел кителеп ҡалды, ә куҙҙәрҙә һаман яр яғы. Ғ. Сәләм.
КҮҢЕЛ КҮҘЕ I (Р.: интуиция; И.: intuition; T: gönül gözü) и. кусм.
Эске тойомлау, эске һиҙем, зиһен. □ Интуиция, внутреннее чутьё, доел. Глаза души. Куңел куҙе менән тойоу. Куңел куҙе менән бағыу. Халыҡтың куңел куҙен асыу. ■ һуҡыр инем. Куңел куҙе асты, яҡтыртты ул [китап] минең идеалды; йәнгә аҙыҡ булды. Дәрт ҡабыҙҙы, дарман бирҙе. М. Хәй.
КҮҢЕЛ КҮҘЕ II (Р: внутренний мир; И.: inner world; T: iç dünya) и.
Кешенең эске рухи донъяһы; йөрәге. □ Внутренний мир, душа. ■ Сөнәғәт ..уткән көндәрҙе тағы бер ҡат куңел куҙенән уткәрҙе. Ҡ. Ибәтуллин. Улар һинең кеуек, юҡ куҙһеҙ ҙә тугел уҙҙәре. Ә, асылда улар тома һуҡыр, курмәгәс ни куңел куҙҙәре. Ш. Бикҡол. • Куңел куҙе курмәһә, манмай куҙе — ботаҡ тишеге. Әйтем. Куңел куҙе курмәгәнде, маңлай куҙе курмәй. Әйтем.
КҮҢЕЛ КҮТӘРЕЛЕҮ (күңел күтәрел-) (Р.: воспрянуть духом; И.: liven up; T: keyiflenmek) ҡ.
Кәйефләнеү, дәртләнеп, рухланып китеү. □ Воспрянуть духом, подняться (о настроении). Шатлыҡлы хәбәрҙән куңел күтәрелде. ■ [Юлдаштың] нимәнәндер куңеле кутәрелеп киткән һымаҡ булды. Уның ирендәре ныҡ ҡыҫылды, ғәҙәттәге йыуаш, уйсан куҙҙәре ысын ҡыйыулыҡ менән балҡып янды.
3. Биишева.
КҮҢЕЛ ҠАЙТЫУ (күңел кайт-) (Р: разочароваться; И.: be disappointed; T.: gönül dönmek) ҡ.
Ниндәйҙер тойғо, ҡыҙыҡһыныу бөтөү, һыуыныу. □ Разочароваться, расхотеть, һәнәрҙән куңел ҡайтыу. Уҡыуҙан куңел ҡайтыу. ■ Әсәһе уны [Ғарифты] бик ярата, ни теләһә, шуны алып бирә. Тик ул бөтәһен дә һатып алғанға хәтле генә яратты. Алғас, улай-былай тотҡолап ҡарағас та, куңеле ҡайтты. 3. Биишева.
КҮҢЕЛ ҠАЛЫУ (күңел кал-) (Р: обидеться; И.: take offence; T.: gönül kalmak) ҡ.
Хәтер ҡалыу, үпкәләү. □ Обидеться. Әйткән һуҙҙәрҙән куңел ҡалды. ■ Белгәнемде әйтмәһәм, йортҡа әшкәр итмәһәм, илдең куңеле ҡалыр, тим, илдең хәтере ҡалыр, тим. Ҡобайырҙан. • Куңел тапмаҡ — бер ҡалъя, куңел ҡалмаҡ — бер ҡалъя. Мәҡәл.
КҮҢЕЛ ҠАТЫУ (күңел кат-) (Р: ожесточаться; И.: become hardened / embittered; T.: hırçınlaşmak) ҡ.
Төрлө ауыр кисерештәр тәьҫирендә күңел нескәлеге бөтөү, уҫалланыу. □ Ожесточаться. Куңеле ҡатҡан, ахыры, иламай ҙа.
■ Мөнәжәт, шиғыр менән һис эш булмаҫ, куңеле ҡатҡан бер дәртһеҙ, моңһоҙ булһа. М. Аҡмулла.
КҮҢЕЛ ҠЫРЫЛЫУ (күңел кырыл-) (Р: оскорбляться; И.: feel offended; T: gönül kırılmak) ҡ.
Кәйеф боҙолоу, үпкәләү. □ Оскорбляться, испортиться (о настроении). Осрашыуҙа куңел ҡырылды, һис юҡтан куңел ҡырылды.
■ Ала атты ул [Шакир] бигерәк тә ныҡ ярата. Әгәр асыуланған сағында ала атты маҡтаһаң, уның асыуы яҙыла, шат ваҡытында уны яманлаһаң, уның куңеле ҡырыла. Һ. Дәүләтшина.
828