Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 832 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮҢЕЛ ТӨШӨНКӨЛӨГӨ
■ Кыҙ, уйға талып, куцел төбөндә аҡтарынғандай һөйләнде. Й. Солтанов. Алтынбай .. уҙенец әллә ҡасандан бирле әйтә алмай куцел төбөндә генә йөрөткән утенесен хужаһына асып һалырға теләне. 3. Ураҡсин. Бигерәк һағышлы, ғәжәп монҙю, куцел төбөнән урғылып сыҡҡан моц ине был. Н. Мусин. • Аҫыл таш — һыу төбөндә, аҫыл һуҙ — куцел төбөндә. Мәҡәл.
КҮҢЕЛ ТӨШӨНКӨЛӨГӨ (Р.: душевный надлом; И.: blues; T.: hüzün) и.
Рух төшөү, кәйефһеҙлек, күңелһеҙ уйҙар, өмөтһөҙлөк. □ Душевный надлом, упадок духа, хандра, меланхолия. ■ Саған сәскәһенән дә, йукәнән дә бал алып булманы. Ҡырауҙар бөткәйне, ямғырҙар башланды. .. Куцел төшөнкөлөгө сорнап алды, кәйеф ҡырылды. Картотека фондынан.
КҮҢЕЛ ТӨШӨНКӨЛӨГӨНӘ БИРЕЛЕҮ (күңел төшөнкөлөгөнә бирел-) (Р: падать духом; И.: lose heart; T: dertlenmek) ҡ.
Өмөтһөҙлөккә төшөү, бойоғоу, моңһоуланыу. □ Падать духом; приуныть, отчаиваться. И [Мөғлифә:] Эштәге көйһөҙлөк тә, йөрәктәге ҡайғылы хистәр ҙә куцел төшөнкөлөгөнә бирелдерә, улым. Ғаиләцә кире ҡайтыуҙан да башҡа сара юҡ, оҙаҡлама. Ҡуҙҙән китһә, куцелдән китә, һуц булып ҡуймаһын. Р. Мифтахов.
КҮҢЕЛ ТӨШӨҮ (күңел төш-) тс.
1. ҡар. күңел ятыу. ■ Матур егеткә куцеле төшөуселәр осрап торҙо. Ә. Вәли. Мин ни, ауыҙға һуҡмаҫ әле, тинем дә, әйттем дә һалдым — егеттец егетлеге шунда — куцеле төшкәнен уҙенә ҡаратмай ҡуймай. М. Тажи. • Ку-целец төшмәгәнгә куҙец төшмәһен. Әйтем.
2. ҡар. күңел төшөнкөлөгөнә бирелеү.
КҮҢЕЛ ТУЛҠЫНЛАНЫУ (күңел тулҡынлан-) (Р: волноваться; И.: be worried; T: endişelenmek) ҡ.
Ашҡыныулы тынысһыҙланыу, тыныслыҡты юғалтыу. □ Волноваться, тревожиться. Аҙан тауышынан куцел тулҡынлана. Шатлыҡтан куцел тулҡынлана. ■ һуғыш дәһшәтен уйлап ятам. Йөрәк әсенә, куцел тулҡынлана, тыуған ауыл куҙ алдына килә. Д. Юлтый.
КҮҢЕЛ ТУЛЫУ (күңел тул-) (Р: расчувствоваться; И.: be deeply touched; T: gönül yumuşamak) ҡ.
Илағы килеү; күңел йомшарыу. □ Расчувствоваться. Ҡапыл куцел тулды. ■ Хисмәтулла көрһөнөп ҡаты тын алды. Куцеле тулды. Тиктомалға укһеп иланы ла, ашыҡмайынса ғына, берҙән-бер яратҡан йырын һуҙҙы. Я. Хамматов. Ҡадирҙыц да куцеле тулды быға, башын башына ҡуйҙы тын ғына. Ғ. Амантай. Сәғиҙә, әйберҙәрен кутәреп эскәмйәгә барып ултырҙы ла, куцеле тулып, илап та ебәрҙе. М. Тажи. Ниндәйҙер моц ағылмаһа, юҡҡа куцел тулмайҙыр. Ҡ. Даян.
КҮҢЕЛ ТҮРЕ (Р: самое сокровенное место в душе; И.: innermost part of the soul; T: gönülün baş köşesinde) и.
Күңелдәге иң ҡәҙерле, изге урын. □ Самое сокровенное место в душе. ■ Үҙец дә һиҙмәҫтән хәтер һандығы асыла башлай, һәм куцел турендә генә ятҡан йыр тышҡа бәреп сыға. К. Мәргән. Кеше гузәл тәбиғәт куренешенә һоҡланғанда, куцеле турендә әле әйтеп бирелмәгән хисләнеу, ниндәйҙер эске талпыныу ғына һиҙелеуе лә мөмкин, ә ул хисте уҙе шунда уҡ тиҙ генә исемләп әйтә алмауы мөмкин әле. Ғ. Хөсәйенов.
КҮҢЕЛ УЙНАУ (күңел уйна-) ҡ. ҡар. күңел болғаныу. ■ Оҙаҡ ултырып килеп арыған Рәзиләнец аяҡтары баҙаны, ҡыҫыҡ кабиналағы бензин еҫенә куцеле уйнаны. Н. Мусин.
КҮҢЕЛ УЛТЫРЫУ (күңел ултыр-) (Р: быть удовлетворённым; И.: be satisfied; T: ferahlanmak) ҡ.
Риза булыу, ҡәнәғәт ҡалыу; тынысланыу. □ Быть удовлетворённым, довольным, успокоиться. Балаларҙы кургәс куцел ултырҙы. ■ Куп ваҡыт ҡыр кәзәләре килеп сығалар. .. Йәнлектәрҙец бында, фронт буйында, йө-рөуҙәренә бер ҙә куцел ултырмай. Д. Юлтый.
КҮҢЕЛ ҮҪЕҮ (күңел үҫ-) (Р: радоваться; И.: be glad / happy; T: sevinmek) ҡ.
Нимәгәлер ҡыуанып кәйефләнеү, дәртләнеү. □ Радоваться, быть удовлетворённым. Баланыц куцеле уҫте. Шатлыҡлы хәбәрҙән куцел уҫеу. Куцел уҫһен өсөн ихлас теләктәр ҙә
832
■ Кыҙ, уйға талып, куцел төбөндә аҡтарынғандай һөйләнде. Й. Солтанов. Алтынбай .. уҙенец әллә ҡасандан бирле әйтә алмай куцел төбөндә генә йөрөткән утенесен хужаһына асып һалырға теләне. 3. Ураҡсин. Бигерәк һағышлы, ғәжәп монҙю, куцел төбөнән урғылып сыҡҡан моц ине был. Н. Мусин. • Аҫыл таш — һыу төбөндә, аҫыл һуҙ — куцел төбөндә. Мәҡәл.
КҮҢЕЛ ТӨШӨНКӨЛӨГӨ (Р.: душевный надлом; И.: blues; T.: hüzün) и.
Рух төшөү, кәйефһеҙлек, күңелһеҙ уйҙар, өмөтһөҙлөк. □ Душевный надлом, упадок духа, хандра, меланхолия. ■ Саған сәскәһенән дә, йукәнән дә бал алып булманы. Ҡырауҙар бөткәйне, ямғырҙар башланды. .. Куцел төшөнкөлөгө сорнап алды, кәйеф ҡырылды. Картотека фондынан.
КҮҢЕЛ ТӨШӨНКӨЛӨГӨНӘ БИРЕЛЕҮ (күңел төшөнкөлөгөнә бирел-) (Р: падать духом; И.: lose heart; T: dertlenmek) ҡ.
Өмөтһөҙлөккә төшөү, бойоғоу, моңһоуланыу. □ Падать духом; приуныть, отчаиваться. И [Мөғлифә:] Эштәге көйһөҙлөк тә, йөрәктәге ҡайғылы хистәр ҙә куцел төшөнкөлөгөнә бирелдерә, улым. Ғаиләцә кире ҡайтыуҙан да башҡа сара юҡ, оҙаҡлама. Ҡуҙҙән китһә, куцелдән китә, һуц булып ҡуймаһын. Р. Мифтахов.
КҮҢЕЛ ТӨШӨҮ (күңел төш-) тс.
1. ҡар. күңел ятыу. ■ Матур егеткә куцеле төшөуселәр осрап торҙо. Ә. Вәли. Мин ни, ауыҙға һуҡмаҫ әле, тинем дә, әйттем дә һалдым — егеттец егетлеге шунда — куцеле төшкәнен уҙенә ҡаратмай ҡуймай. М. Тажи. • Ку-целец төшмәгәнгә куҙец төшмәһен. Әйтем.
2. ҡар. күңел төшөнкөлөгөнә бирелеү.
КҮҢЕЛ ТУЛҠЫНЛАНЫУ (күңел тулҡынлан-) (Р: волноваться; И.: be worried; T: endişelenmek) ҡ.
Ашҡыныулы тынысһыҙланыу, тыныслыҡты юғалтыу. □ Волноваться, тревожиться. Аҙан тауышынан куцел тулҡынлана. Шатлыҡтан куцел тулҡынлана. ■ һуғыш дәһшәтен уйлап ятам. Йөрәк әсенә, куцел тулҡынлана, тыуған ауыл куҙ алдына килә. Д. Юлтый.
КҮҢЕЛ ТУЛЫУ (күңел тул-) (Р: расчувствоваться; И.: be deeply touched; T: gönül yumuşamak) ҡ.
Илағы килеү; күңел йомшарыу. □ Расчувствоваться. Ҡапыл куцел тулды. ■ Хисмәтулла көрһөнөп ҡаты тын алды. Куцеле тулды. Тиктомалға укһеп иланы ла, ашыҡмайынса ғына, берҙән-бер яратҡан йырын һуҙҙы. Я. Хамматов. Ҡадирҙыц да куцеле тулды быға, башын башына ҡуйҙы тын ғына. Ғ. Амантай. Сәғиҙә, әйберҙәрен кутәреп эскәмйәгә барып ултырҙы ла, куцеле тулып, илап та ебәрҙе. М. Тажи. Ниндәйҙер моц ағылмаһа, юҡҡа куцел тулмайҙыр. Ҡ. Даян.
КҮҢЕЛ ТҮРЕ (Р: самое сокровенное место в душе; И.: innermost part of the soul; T: gönülün baş köşesinde) и.
Күңелдәге иң ҡәҙерле, изге урын. □ Самое сокровенное место в душе. ■ Үҙец дә һиҙмәҫтән хәтер һандығы асыла башлай, һәм куцел турендә генә ятҡан йыр тышҡа бәреп сыға. К. Мәргән. Кеше гузәл тәбиғәт куренешенә һоҡланғанда, куцеле турендә әле әйтеп бирелмәгән хисләнеу, ниндәйҙер эске талпыныу ғына һиҙелеуе лә мөмкин, ә ул хисте уҙе шунда уҡ тиҙ генә исемләп әйтә алмауы мөмкин әле. Ғ. Хөсәйенов.
КҮҢЕЛ УЙНАУ (күңел уйна-) ҡ. ҡар. күңел болғаныу. ■ Оҙаҡ ултырып килеп арыған Рәзиләнец аяҡтары баҙаны, ҡыҫыҡ кабиналағы бензин еҫенә куцеле уйнаны. Н. Мусин.
КҮҢЕЛ УЛТЫРЫУ (күңел ултыр-) (Р: быть удовлетворённым; И.: be satisfied; T: ferahlanmak) ҡ.
Риза булыу, ҡәнәғәт ҡалыу; тынысланыу. □ Быть удовлетворённым, довольным, успокоиться. Балаларҙы кургәс куцел ултырҙы. ■ Куп ваҡыт ҡыр кәзәләре килеп сығалар. .. Йәнлектәрҙец бында, фронт буйында, йө-рөуҙәренә бер ҙә куцел ултырмай. Д. Юлтый.
КҮҢЕЛ ҮҪЕҮ (күңел үҫ-) (Р: радоваться; И.: be glad / happy; T: sevinmek) ҡ.
Нимәгәлер ҡыуанып кәйефләнеү, дәртләнеү. □ Радоваться, быть удовлетворённым. Баланыц куцеле уҫте. Шатлыҡлы хәбәрҙән куцел уҫеу. Куцел уҫһен өсөн ихлас теләктәр ҙә
832