Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 836 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮПЕРЕК
ташлап ебәргәйне, .. диңгеҙ аша бөгөлөп-һығылып торған быяла купер һалынды, ти. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». Каша-фетдин менән Шәйхулла исемле ағалы-энеле ике кеше Лекаревка тигән рус ауылы янында Дим аша купер һалып ята икән. М. Кәрим.
2. кусм. Ике араны тоташтырған юл. □ Мост. Дуҫлыҡ купере. Берҙәмлеккә купер. ■ [Рәшиҙә Солтанова:] Ҡилеуебеҙҙец маҡсаты — был учреждение, унда тәрбиәләнгән ҡыҙҙар менән яҡындан танышыу, дуҫлыҡ купере булдырыу, ярҙам итеу. «Торатау», 17 апрель 2011. Баймаҡ тирмәләре донъя тарафтарына башҡорт иленең сәләмен илтә, дуҫлыҡ куперен һуҙа, куцелдәрҙе тоташтыра. «Башкортостан», 26 май 2011.
3. миф. Теге һәм был донъяның киҫешеү урыны. □ Мост (в башкирской мифологии: пограничье, место перехода из этого мира виной, поэтому с ним связано много обрядовых действий). ■ Ямғыр оҙаҡ яумаһа, купергә ҡырҡ биҙрә һыу ҡоялар. Экспедиция материалдарынан.
О Күпер кеүек булыу төрлө нәмә өҫтө-өҫтөнә өйөлөп, туҙып ятыу. □ Лежать в беспорядке, как на свалке. Урын купер кеуек булып ята, йыйыштырылмаған.
КҮПЕРЕК (күпереге) (Р.: пена; И.: foam; T: köpük) и.
1. Шыйыҡлыҡ өҫтөндә өрөлөп барлыҡҡа килгән һауа ҡыуыҡсаларынан торған аҡ масса; күбек. □ Пена. Дицгеҙ купереге. Һабын купереге. Ҡайнатма купереген алыу. ■ То-няның куҙҙәрендә сағылған ап-аҡ куперек болоттарҙы ла хәтеренә алды ул [Сергей]. Ә. Хәкимов.
2. һөйл. ҡар. күбек I, 3. Атты аҡ купереккә төшөрөу. ■ Туғарылмаған ҡара туры аттар, Ныязғол ҡапҡаһы төбөндә куперектәре сығып ушҡырып, сапсынып торалар. һ. Дәүләтшина. Кемдер килә. Аттары ла аҡ купереккә төшкән. Т. Хәйбуллин.
КҮПЕРЕК БӘШМӘКТӘР (Р.: грибы губчатые; И.: boletaceae; T: boletaceae familyasından mantarlar) и. биол.
Ваҡ-ваҡ тишекле, көпшәк көләпәле, аяксаһы 8 сантиметрға еткән, ашарға яраҡ
лы бәшмәктәр. □ Грибы губчатые (лат. Boletaceae). ■ Аҡ бәшмәк, уҫаҡ бәшмәге, ҡайын бәшмәге, кәзә бәшмәге куперек бәшмәктәргә инә. Куперек бәшмәктәрҙе бешереп, ҡыҙҙырып, тоҙлап ашарға мөмкин. Интернет селтәренән.
КҮПЕРЕЛЕП (Р: в изобилии; И.: in plenty; T: fazlasıyla)/?.
Үҫемлек, игендәрҙең яҡшы уңыуы. □ В изобилии, в большом количестве (о растениях, злаках). Үлән куперелеп уҫкән. И Йыл бик яҡшы килгәйне. Ямғырҙар уҙ ваҡытында һәм мул яуҙы. Ашлыҡтар уңды, улән куперелеп уҫте, бесән куп булды. Д. Исламов.
КҮПЕРЕЛЕҮ (күперел-) ҡ. ҡар. күпереү. ■ Ингәс тә, ғумеремдә беренсе тапҡыр куперелеп торған йомшаҡ келәмгә баҫтым. М. Кәрим. Хажи һатыусының ҡалала уҡыған Гөлбикә менән йәштәш ҡыҙы мамыҡ тушәктә куперелеп йоҡлап ятҡан саҡта, ул төндәр буйы баҙарға икмәк бешерә ине. С. Ҡудаш.
КҮПЕРЕНКЕ (Р: взбитый; И.: frothed; T: köpüklü) с.
Күпереп, ҡабарып торған. □ Взбитый, пышный. Куперенке мендәр. Куперенке сәс.
■ Куперенке ҡуңыр сәстәре, һыныҡланып, төйөрөлөп торған ҡашы уның [Юламанов-тың] етди сырайына эшлеклелек һыҙаты өҫтәй. Н. Мусин. Кыҙ бик һөйкөмлө ине. Тумалаҡ ҡына тулы ҡуңыр йөҙлө, ышанып ҡараған ҙур ҡара куҙле, ҡыйғас ҡашлы, куперенке иренле, бәләкәс ауыҙлы. Д. Бүләков.
КҮПЕРЕП р.
1. ҡар. күперелеп. Бесән купереп уҫкән. Купереп сәскә ата. Ашлыҡ купереп уңған.
■ Йәш ҡулҡы ситендә туҡтап, Хажиҙы купереп уҫкән уләнгә салҡан ятҡырҙылар. Ә. Хәкимов.
2. Йомшаҡ булып, көрпөлдәп торған (тупраҡҡа, ергә ҡарата). □ Пышно, мягко. Тупраҡ купереп ята.
КҮПЕРЕП ТОРҒАН (Р: пенный, с пеной; И.: frothed; T: köpüklü) с.
1. Күперекләнеп торған; күбекле. □ Пенный, с пеной. Кымыҙ — бейә һөтөн әсетеп әҙерләнгән купереп торған эсемлек. Купереп
836
ташлап ебәргәйне, .. диңгеҙ аша бөгөлөп-һығылып торған быяла купер һалынды, ти. «Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу». Каша-фетдин менән Шәйхулла исемле ағалы-энеле ике кеше Лекаревка тигән рус ауылы янында Дим аша купер һалып ята икән. М. Кәрим.
2. кусм. Ике араны тоташтырған юл. □ Мост. Дуҫлыҡ купере. Берҙәмлеккә купер. ■ [Рәшиҙә Солтанова:] Ҡилеуебеҙҙец маҡсаты — был учреждение, унда тәрбиәләнгән ҡыҙҙар менән яҡындан танышыу, дуҫлыҡ купере булдырыу, ярҙам итеу. «Торатау», 17 апрель 2011. Баймаҡ тирмәләре донъя тарафтарына башҡорт иленең сәләмен илтә, дуҫлыҡ куперен һуҙа, куцелдәрҙе тоташтыра. «Башкортостан», 26 май 2011.
3. миф. Теге һәм был донъяның киҫешеү урыны. □ Мост (в башкирской мифологии: пограничье, место перехода из этого мира виной, поэтому с ним связано много обрядовых действий). ■ Ямғыр оҙаҡ яумаһа, купергә ҡырҡ биҙрә һыу ҡоялар. Экспедиция материалдарынан.
О Күпер кеүек булыу төрлө нәмә өҫтө-өҫтөнә өйөлөп, туҙып ятыу. □ Лежать в беспорядке, как на свалке. Урын купер кеуек булып ята, йыйыштырылмаған.
КҮПЕРЕК (күпереге) (Р.: пена; И.: foam; T: köpük) и.
1. Шыйыҡлыҡ өҫтөндә өрөлөп барлыҡҡа килгән һауа ҡыуыҡсаларынан торған аҡ масса; күбек. □ Пена. Дицгеҙ купереге. Һабын купереге. Ҡайнатма купереген алыу. ■ То-няның куҙҙәрендә сағылған ап-аҡ куперек болоттарҙы ла хәтеренә алды ул [Сергей]. Ә. Хәкимов.
2. һөйл. ҡар. күбек I, 3. Атты аҡ купереккә төшөрөу. ■ Туғарылмаған ҡара туры аттар, Ныязғол ҡапҡаһы төбөндә куперектәре сығып ушҡырып, сапсынып торалар. һ. Дәүләтшина. Кемдер килә. Аттары ла аҡ купереккә төшкән. Т. Хәйбуллин.
КҮПЕРЕК БӘШМӘКТӘР (Р.: грибы губчатые; И.: boletaceae; T: boletaceae familyasından mantarlar) и. биол.
Ваҡ-ваҡ тишекле, көпшәк көләпәле, аяксаһы 8 сантиметрға еткән, ашарға яраҡ
лы бәшмәктәр. □ Грибы губчатые (лат. Boletaceae). ■ Аҡ бәшмәк, уҫаҡ бәшмәге, ҡайын бәшмәге, кәзә бәшмәге куперек бәшмәктәргә инә. Куперек бәшмәктәрҙе бешереп, ҡыҙҙырып, тоҙлап ашарға мөмкин. Интернет селтәренән.
КҮПЕРЕЛЕП (Р: в изобилии; И.: in plenty; T: fazlasıyla)/?.
Үҫемлек, игендәрҙең яҡшы уңыуы. □ В изобилии, в большом количестве (о растениях, злаках). Үлән куперелеп уҫкән. И Йыл бик яҡшы килгәйне. Ямғырҙар уҙ ваҡытында һәм мул яуҙы. Ашлыҡтар уңды, улән куперелеп уҫте, бесән куп булды. Д. Исламов.
КҮПЕРЕЛЕҮ (күперел-) ҡ. ҡар. күпереү. ■ Ингәс тә, ғумеремдә беренсе тапҡыр куперелеп торған йомшаҡ келәмгә баҫтым. М. Кәрим. Хажи һатыусының ҡалала уҡыған Гөлбикә менән йәштәш ҡыҙы мамыҡ тушәктә куперелеп йоҡлап ятҡан саҡта, ул төндәр буйы баҙарға икмәк бешерә ине. С. Ҡудаш.
КҮПЕРЕНКЕ (Р: взбитый; И.: frothed; T: köpüklü) с.
Күпереп, ҡабарып торған. □ Взбитый, пышный. Куперенке мендәр. Куперенке сәс.
■ Куперенке ҡуңыр сәстәре, һыныҡланып, төйөрөлөп торған ҡашы уның [Юламанов-тың] етди сырайына эшлеклелек һыҙаты өҫтәй. Н. Мусин. Кыҙ бик һөйкөмлө ине. Тумалаҡ ҡына тулы ҡуңыр йөҙлө, ышанып ҡараған ҙур ҡара куҙле, ҡыйғас ҡашлы, куперенке иренле, бәләкәс ауыҙлы. Д. Бүләков.
КҮПЕРЕП р.
1. ҡар. күперелеп. Бесән купереп уҫкән. Купереп сәскә ата. Ашлыҡ купереп уңған.
■ Йәш ҡулҡы ситендә туҡтап, Хажиҙы купереп уҫкән уләнгә салҡан ятҡырҙылар. Ә. Хәкимов.
2. Йомшаҡ булып, көрпөлдәп торған (тупраҡҡа, ергә ҡарата). □ Пышно, мягко. Тупраҡ купереп ята.
КҮПЕРЕП ТОРҒАН (Р: пенный, с пеной; И.: frothed; T: köpüklü) с.
1. Күперекләнеп торған; күбекле. □ Пенный, с пеной. Кымыҙ — бейә һөтөн әсетеп әҙерләнгән купереп торған эсемлек. Купереп
836