Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 839 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮПМЕ
Иҫке нәмәне төҙәтһәң дә, купкә туҙмәй ул. Ғ. Хәйри. • Купкә китһә, супкә китә. Мәҡәл.
КҮПКӘК I (Р.: толстопузый; И.: potbellied; T.: şişman) с. мыҫк.
Күбеп торған ҙур эскә ҡарата. □ Толстопузый, пузатый. ■ Их, ҡасан уҫеп етер икән Айрас, ҡасан уға көс инер икән? Ул саҡта Өлкаман купкәк менән нисегерәк һөйләшергә белер ине. Ш. Насыров. Вәлет-дин маҡтанып туя алмай: «Беҙҙең һары кәзә — бөтә көтөуҙең батшаһы ул, ҡайҙа теләй, шунда алып бара һеҙҙең купкәк, наҙан һыйырҙарығыҙҙы, томана һарыҡтарығыҙҙы...» — ти. М. Кәрим.
КҮПКӘК II (күпкәге) (Р.: вздутие живота; И.: flatulence; hoove; T: midede gaz toplanması) и. eem.
Һыйыр малының эсен күптерә торған ауырыу. □ Вздутие живота (болезнь рогатого скота). ■ Кыҫҡа муйынлы купкәк ҡара бейәнең йукә нуҡтаһын Ибрай менән Әсғәт ике яҡтан тотоп алған. М. Кәрим.
КҮПКӘН (Р: вздутый; И.: swollen, bloated; T: şişkin) с.
Өрөлөп күтәрелгән, ҡабарынған. □ Вздутый, раздутый. ■ [Карт] тултырған тауыҡ һымаҡ купкән портфелде ҡушҡуллап кутәреп алды. Б. Бикбай.
♦ Һуҡҡан да күпкән нимәнелер тиҙ генә булһын тип ҡабаландырғанда йәки аҙ ғына ваҡыт үткәс тә, булдымы, тип килеп һорағанда әйтәләр. □ Взял да сделал. ■ Эйе, һиңә, һуҡҡан да купкән, ти. Һинең йомошоң артынан йугерәһем ҡалған. Экспедиция материалдарынан.
КҮП КАТЫНЛЫЛЫҠ (ҡатынлылы-ғы) (Р: многожёнство; И.: polygamy; T: çok eşlilik) и.
Бер үк ваҡытта бер нисә ҡатын-ҡыҙ менән йәшәү. □ Многожёнство, полигамия. ■ Форумда эшлекле ҡатын-ҡыҙ һәм ғаилә, ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтары, күп ҡатынлылыҡ проблемалары тураһында ла ҡыҙыҡлы фекерҙәр яңғыраны. «Йәшлек», 24 ноябрь 2011.
КҮПҠЫР (Р: многогранник; И.: polyhedron; T.: çok yüzlü cisim) и. мат.
Яҫы күпмөйөштәрҙән торған геометрик есем. □ Многогранник. Төҙөк купҡыр. Төҙөк булмаған купҡыр. Кабарынҡы купҡыр.
КҮПЛЕК (күплеге) (Р: множество; И.: great number; multitude; T.: çokluk) и.
1. Күп булғанлыҡ. □ Множество; многочисленность. ■ Зәйнәп өсөн һәр ни ғәжәп бында: ҙур йорттары, халыҡ куплеге, уларҙың гөрләуе, машиналар тауышы, заводтары, гудок укереуе. Ғ. Сәләм. Ә 60—80-се йылдарҙа ғына балалар куплектән мыжғып торған өс урам бөгөн хатта йәйге көндәрҙә лә һип-һил. М. Хужин.
2. грам. Кемдең йәки нимәнеңдер ике йәки унан артыҡ булыуын күрһәткән грамматик категория. □ Множественное число. Куплек ялғауы. Куплек һаны. ■ Башҡорт телендә фәҡәт берлектә йәки куплектә генә ҡулланылған исемдәр юҡ. Ж. Кейекбаев.
КҮПЛӘП (Р: оптом; И.: in plenty, in large numbers; T: çok sayıda)/?.
Күп итеп, күп һанда. □ Оптом; в большом количестве; помногу. Йорттар купләп төҙөлә. Купләп мал тотоу. ■ Бесән алып ҡайтырға хәҙер купләп-купләп ебәрә комендант. Ғ. Ибраһимов. Купләп дин юлына баҫыу арҡаһында ғына әкренләп эскелек кәмей башланы. Л. Якшыбаева.
КҮПМЕ I (Р: сколько; И.: how much; T.: kaç) hop.
1. Ниҙеңдер һан-иҫәбен, күләмен һорағанда әйтелә; купме? ни саҡлы? □ Сколько, много ли, какое количество. Купме саҡрым? Купме йыйҙың? И Эй, ағасҡай, йәшең купме, тугелгән емешең купме? Мөнәжәттән.
2. Нимәнеңдер хаҡын һорағанда әйтелә; ни хаҡ? Ни хаҡҡа? □ Сколько, сколько стоит? Купме тора? Шәлең купме тора? Купменән алдың?
3. Нимәнеңдер күплегенә баҫым яһағанда әйтелә: ни тиклем. □ Сколько, много ли. ■ Сәғиҙә менән Гөлнур купме генә тыныс булырға тырышһалар ҙа, сыҙамлыҡтарын юғалттылар, ирҙәре менән хушлашып, яр башында тороп ҡалғас, бер-береһен ҡосаҡлап, илашып та алдылар. М. Тажи. Мин йыш ҡына шундай уйға ҡалам: йоҙроҡ саҡлы ғына икмәк
839
Иҫке нәмәне төҙәтһәң дә, купкә туҙмәй ул. Ғ. Хәйри. • Купкә китһә, супкә китә. Мәҡәл.
КҮПКӘК I (Р.: толстопузый; И.: potbellied; T.: şişman) с. мыҫк.
Күбеп торған ҙур эскә ҡарата. □ Толстопузый, пузатый. ■ Их, ҡасан уҫеп етер икән Айрас, ҡасан уға көс инер икән? Ул саҡта Өлкаман купкәк менән нисегерәк һөйләшергә белер ине. Ш. Насыров. Вәлет-дин маҡтанып туя алмай: «Беҙҙең һары кәзә — бөтә көтөуҙең батшаһы ул, ҡайҙа теләй, шунда алып бара һеҙҙең купкәк, наҙан һыйырҙарығыҙҙы, томана һарыҡтарығыҙҙы...» — ти. М. Кәрим.
КҮПКӘК II (күпкәге) (Р.: вздутие живота; И.: flatulence; hoove; T: midede gaz toplanması) и. eem.
Һыйыр малының эсен күптерә торған ауырыу. □ Вздутие живота (болезнь рогатого скота). ■ Кыҫҡа муйынлы купкәк ҡара бейәнең йукә нуҡтаһын Ибрай менән Әсғәт ике яҡтан тотоп алған. М. Кәрим.
КҮПКӘН (Р: вздутый; И.: swollen, bloated; T: şişkin) с.
Өрөлөп күтәрелгән, ҡабарынған. □ Вздутый, раздутый. ■ [Карт] тултырған тауыҡ һымаҡ купкән портфелде ҡушҡуллап кутәреп алды. Б. Бикбай.
♦ Һуҡҡан да күпкән нимәнелер тиҙ генә булһын тип ҡабаландырғанда йәки аҙ ғына ваҡыт үткәс тә, булдымы, тип килеп һорағанда әйтәләр. □ Взял да сделал. ■ Эйе, һиңә, һуҡҡан да купкән, ти. Һинең йомошоң артынан йугерәһем ҡалған. Экспедиция материалдарынан.
КҮП КАТЫНЛЫЛЫҠ (ҡатынлылы-ғы) (Р: многожёнство; И.: polygamy; T: çok eşlilik) и.
Бер үк ваҡытта бер нисә ҡатын-ҡыҙ менән йәшәү. □ Многожёнство, полигамия. ■ Форумда эшлекле ҡатын-ҡыҙ һәм ғаилә, ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтары, күп ҡатынлылыҡ проблемалары тураһында ла ҡыҙыҡлы фекерҙәр яңғыраны. «Йәшлек», 24 ноябрь 2011.
КҮПҠЫР (Р: многогранник; И.: polyhedron; T.: çok yüzlü cisim) и. мат.
Яҫы күпмөйөштәрҙән торған геометрик есем. □ Многогранник. Төҙөк купҡыр. Төҙөк булмаған купҡыр. Кабарынҡы купҡыр.
КҮПЛЕК (күплеге) (Р: множество; И.: great number; multitude; T.: çokluk) и.
1. Күп булғанлыҡ. □ Множество; многочисленность. ■ Зәйнәп өсөн һәр ни ғәжәп бында: ҙур йорттары, халыҡ куплеге, уларҙың гөрләуе, машиналар тауышы, заводтары, гудок укереуе. Ғ. Сәләм. Ә 60—80-се йылдарҙа ғына балалар куплектән мыжғып торған өс урам бөгөн хатта йәйге көндәрҙә лә һип-һил. М. Хужин.
2. грам. Кемдең йәки нимәнеңдер ике йәки унан артыҡ булыуын күрһәткән грамматик категория. □ Множественное число. Куплек ялғауы. Куплек һаны. ■ Башҡорт телендә фәҡәт берлектә йәки куплектә генә ҡулланылған исемдәр юҡ. Ж. Кейекбаев.
КҮПЛӘП (Р: оптом; И.: in plenty, in large numbers; T: çok sayıda)/?.
Күп итеп, күп һанда. □ Оптом; в большом количестве; помногу. Йорттар купләп төҙөлә. Купләп мал тотоу. ■ Бесән алып ҡайтырға хәҙер купләп-купләп ебәрә комендант. Ғ. Ибраһимов. Купләп дин юлына баҫыу арҡаһында ғына әкренләп эскелек кәмей башланы. Л. Якшыбаева.
КҮПМЕ I (Р: сколько; И.: how much; T.: kaç) hop.
1. Ниҙеңдер һан-иҫәбен, күләмен һорағанда әйтелә; купме? ни саҡлы? □ Сколько, много ли, какое количество. Купме саҡрым? Купме йыйҙың? И Эй, ағасҡай, йәшең купме, тугелгән емешең купме? Мөнәжәттән.
2. Нимәнеңдер хаҡын һорағанда әйтелә; ни хаҡ? Ни хаҡҡа? □ Сколько, сколько стоит? Купме тора? Шәлең купме тора? Купменән алдың?
3. Нимәнеңдер күплегенә баҫым яһағанда әйтелә: ни тиклем. □ Сколько, много ли. ■ Сәғиҙә менән Гөлнур купме генә тыныс булырға тырышһалар ҙа, сыҙамлыҡтарын юғалттылар, ирҙәре менән хушлашып, яр башында тороп ҡалғас, бер-береһен ҡосаҡлап, илашып та алдылар. М. Тажи. Мин йыш ҡына шундай уйға ҡалам: йоҙроҡ саҡлы ғына икмәк
839