Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 864 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮСТӘРЕҮ
КҮСТӘРЕҮ (күстәр-) (Р.: заниматься; И.: be busy; T.: meşgul olmak) ҡ. диал. көлк.
Көтмәгәндә йәки бик һирәк килеп сыҡҡан кешегә ҡарата әйтелә; ҡыйратыу. □ Заниматься, делать. ■ «Ниндәй елдәр ташланы» йәки «Ни кустәреп йөрөйһөң?» тип аптырау белдерәләр. «Ни кустәрәһең, туған?» һорауына яуап итеп былай тиҙәр: «Донъя ҡыйратам». Экспедиция материалдарынан.
КҮС БАРЫУ (күс һары-) (Р.: прививаться; И.: swarm; T.: arı kümesi) ҡ.
Умартанан осоп киткән ҡорт килеп ҡуныуы. □ Прививаться на чём (о рое). Алмағасҡа кус һарыған. И Аяҙ көндәрҙең береһендә беҙҙең бал ҡорттары айырып, яҡындараҡ ултырған сейә ағасына һары-ғайны... Кус бик ҙур ине. Бал ҡорттары сейә ағасында ҙур йомғаҡ булып, бәуелә-бәуелә, саҡ аҫылынып тора. «Йәншишмә», 8 июль 2011.
КҮСӘ (Р: суслон из десяти или шести снопов; И.: a stack of ten sheaves; T.: on veya altı demetten oluşan yığın) u.
1. Ун йәки алты көлтәнән һалынған һоҫлан (ете көлтәне текә ултыртып, өсөһөн өҫкә һалалар). □ Суслон из десяти или шести снопов.
2. диал. ҡар. көшөл IL Арыш кусәһе. Борсаҡ кусәһе. Кусә ямғырға эләгергә тейеш тугел, сөнки ашлыҡ серей.
3. зоол. диал. Һыу сысҡаны. □ Водяная крыса.
КҮСӘБӘ I (Р: кочевой; И.: nomadic; T.: göçebe) с.
Күсеп йөрөгән, ултыраҡ булмаған; күсмә. □ Кочевой. Кусәбә халыҡ. ■ Һалҡын ҡыш, ҡара урмандар кусәбә ата-бабаларыбыҙҙы ултыраҡлыҡҡа кусергә .. зарурат иткән. Ғ. Хөсәйенов.
КҮСӘБӘ II (Р.: большой кусок; И.: large piece; T.: büyük kısım) и. диал.
Оло киҫәк. □ Большой кусок. Кусәбә ит.
КҮСӘГИЛЕШЛЕ с. ҡар. күсеү 5.
КҮСӘГИЛЕШЛЕЛЕК (күсәгилешлеле-ге) (Р: преемственность; И.succession, continuity; T.: izleyişlik) и.
Берәүҙән икенсегә, быуындан быуынға күсә килеү күренеше. □ Преемственность.
Рухи кусәгилешлелек. Кусәгилешлелек ҡануны. И Дивизия командиры Шайморатов, политбулек работниктары рустар, украиндар, узбәк, төрөкмән һәм башҡа милләт кешеләренән торған полктарҙа, эскадрондарҙа ҡаһарман дивизияның хәрби кусәги-лешлелеген һуғышсылар куңеленә һалырға, уларҙы улмәҫ дандары дивизия байрағына яҙылған батыр яугирҙар өлгөһөндә тәрбиәләргә тырыша. Р. Өмөтбаев.
КҮСӘК I (Р: ба; И.: oh!; T.: anam!) ымл. диал.
Ҡапыл ҡурҡҡанда, аптырап ҡалғанда әйтелә торған һүҙ: абау. □ Междометие удивления: ба (слово, сказанное при испуге). Кусок, ҡурҡыттың бит.
КҮСӘК II с. ҡар. күсәбә I.
КҮСӘ КИЛГӘН (Р: переходящий; И.: movable; T.: göçen) с.
1. Берәүҙән икенсегә, быуындан быуынға бирелгән. □ Переходящий. Кусә килгән традициялар. Кусә килгән йола-ғәҙәттәр.
2. Берәүҙән икенсе кешегә бирелгән (хоҡуҡҡа ҡарата). □ Переходящий. Нәҫелдән нәҫелгә кусә килгән хакимлыҡ. Кусә килгән мираҫ. Быуындан быуынға кусә килгән ерҙәр.
КҮСӘКӘ и. диал. ҡар. сүрәкә II. Кусәкә уйнау.
КҮСӘКӘЙ и. диал. ҡар. сүрәкә II. Ку-сәкәй һуғыу.
КҮСӘМ (Р: предводитель; И.: leader; Т.: elebaşı) и. иҫк.
1. Күс (I, 2) башында барған кеше; юл башлаусы. □ Предводитель. И Юл башлаусы — кусәм булып алға баҫты. Ғ. Ибраһимов. • һөйләй-һөйләй сәсән булырһың, йөрөй-йөрөй кусәм булырһың. Мәҡәл.
2. кусм. Хәрби эш башлығы, хәрби етәксе. □ Предводитель. Илдең оло турендә байман табып ултырма, кусәм бул һин, Иҙеукәй. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
КҮСӘН [рус. кочан} (Р: кочерыжка; И.: cabbage stump; T.: lahana koçanı) и.
1. Кәбеҫтәнең бөрөлгән тығыҙ өлөшө, башы. □ Кочан (капусты). Кәбеҫтәнең кусә-не тығыҙланған. Бер кусән кәбеҫтә. Кәбеҫтәне кусәне менән алыу. И [Беленький:] Минең ҡарамағымда — кәбеҫтә кусәне тугел,
864
КҮСТӘРЕҮ (күстәр-) (Р.: заниматься; И.: be busy; T.: meşgul olmak) ҡ. диал. көлк.
Көтмәгәндә йәки бик һирәк килеп сыҡҡан кешегә ҡарата әйтелә; ҡыйратыу. □ Заниматься, делать. ■ «Ниндәй елдәр ташланы» йәки «Ни кустәреп йөрөйһөң?» тип аптырау белдерәләр. «Ни кустәрәһең, туған?» һорауына яуап итеп былай тиҙәр: «Донъя ҡыйратам». Экспедиция материалдарынан.
КҮС БАРЫУ (күс һары-) (Р.: прививаться; И.: swarm; T.: arı kümesi) ҡ.
Умартанан осоп киткән ҡорт килеп ҡуныуы. □ Прививаться на чём (о рое). Алмағасҡа кус һарыған. И Аяҙ көндәрҙең береһендә беҙҙең бал ҡорттары айырып, яҡындараҡ ултырған сейә ағасына һары-ғайны... Кус бик ҙур ине. Бал ҡорттары сейә ағасында ҙур йомғаҡ булып, бәуелә-бәуелә, саҡ аҫылынып тора. «Йәншишмә», 8 июль 2011.
КҮСӘ (Р: суслон из десяти или шести снопов; И.: a stack of ten sheaves; T.: on veya altı demetten oluşan yığın) u.
1. Ун йәки алты көлтәнән һалынған һоҫлан (ете көлтәне текә ултыртып, өсөһөн өҫкә һалалар). □ Суслон из десяти или шести снопов.
2. диал. ҡар. көшөл IL Арыш кусәһе. Борсаҡ кусәһе. Кусә ямғырға эләгергә тейеш тугел, сөнки ашлыҡ серей.
3. зоол. диал. Һыу сысҡаны. □ Водяная крыса.
КҮСӘБӘ I (Р: кочевой; И.: nomadic; T.: göçebe) с.
Күсеп йөрөгән, ултыраҡ булмаған; күсмә. □ Кочевой. Кусәбә халыҡ. ■ Һалҡын ҡыш, ҡара урмандар кусәбә ата-бабаларыбыҙҙы ултыраҡлыҡҡа кусергә .. зарурат иткән. Ғ. Хөсәйенов.
КҮСӘБӘ II (Р.: большой кусок; И.: large piece; T.: büyük kısım) и. диал.
Оло киҫәк. □ Большой кусок. Кусәбә ит.
КҮСӘГИЛЕШЛЕ с. ҡар. күсеү 5.
КҮСӘГИЛЕШЛЕЛЕК (күсәгилешлеле-ге) (Р: преемственность; И.succession, continuity; T.: izleyişlik) и.
Берәүҙән икенсегә, быуындан быуынға күсә килеү күренеше. □ Преемственность.
Рухи кусәгилешлелек. Кусәгилешлелек ҡануны. И Дивизия командиры Шайморатов, политбулек работниктары рустар, украиндар, узбәк, төрөкмән һәм башҡа милләт кешеләренән торған полктарҙа, эскадрондарҙа ҡаһарман дивизияның хәрби кусәги-лешлелеген һуғышсылар куңеленә һалырға, уларҙы улмәҫ дандары дивизия байрағына яҙылған батыр яугирҙар өлгөһөндә тәрбиәләргә тырыша. Р. Өмөтбаев.
КҮСӘК I (Р: ба; И.: oh!; T.: anam!) ымл. диал.
Ҡапыл ҡурҡҡанда, аптырап ҡалғанда әйтелә торған һүҙ: абау. □ Междометие удивления: ба (слово, сказанное при испуге). Кусок, ҡурҡыттың бит.
КҮСӘК II с. ҡар. күсәбә I.
КҮСӘ КИЛГӘН (Р: переходящий; И.: movable; T.: göçen) с.
1. Берәүҙән икенсегә, быуындан быуынға бирелгән. □ Переходящий. Кусә килгән традициялар. Кусә килгән йола-ғәҙәттәр.
2. Берәүҙән икенсе кешегә бирелгән (хоҡуҡҡа ҡарата). □ Переходящий. Нәҫелдән нәҫелгә кусә килгән хакимлыҡ. Кусә килгән мираҫ. Быуындан быуынға кусә килгән ерҙәр.
КҮСӘКӘ и. диал. ҡар. сүрәкә II. Кусәкә уйнау.
КҮСӘКӘЙ и. диал. ҡар. сүрәкә II. Ку-сәкәй һуғыу.
КҮСӘМ (Р: предводитель; И.: leader; Т.: elebaşı) и. иҫк.
1. Күс (I, 2) башында барған кеше; юл башлаусы. □ Предводитель. И Юл башлаусы — кусәм булып алға баҫты. Ғ. Ибраһимов. • һөйләй-һөйләй сәсән булырһың, йөрөй-йөрөй кусәм булырһың. Мәҡәл.
2. кусм. Хәрби эш башлығы, хәрби етәксе. □ Предводитель. Илдең оло турендә байман табып ултырма, кусәм бул һин, Иҙеукәй. «Иҙеүкәй менән Мораҙым».
КҮСӘН [рус. кочан} (Р: кочерыжка; И.: cabbage stump; T.: lahana koçanı) и.
1. Кәбеҫтәнең бөрөлгән тығыҙ өлөшө, башы. □ Кочан (капусты). Кәбеҫтәнең кусә-не тығыҙланған. Бер кусән кәбеҫтә. Кәбеҫтәне кусәне менән алыу. И [Беленький:] Минең ҡарамағымда — кәбеҫтә кусәне тугел,
864