Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 868 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮТӘРГЕҺЕҘ
КҮТӘРГЕҺЕҘ (Р.: неподъёмный; И.: too heavy to lift, unmanageable; T.: kaldırılamaz) c.
1. Физик көс етмәҫлек, ауыр. □ Неподъёмный. Кутәргеһеҙ таш. Кутәргеһеҙ сумка. ■ Каратал аҫты суҡ муйыл, кутәргеһеҙ куп быйыл. Халыҡ йырынан.
2. кусм. Рухи көс етмәҫлек, ҙур. □ Неподъёмный. Кутәргеһеҙ бурыс. Кутәргеһеҙ ҡайғы-хәсрәт. Кутәргеһеҙ донъя його.
КҮТӘРЕЛЕП БӘРЕЛЕҮ (күтәрелеп бәрел-) (Р: взбеситься; И.: rage, be furious; T.: çok kızmak) ҡ.
Ныҡ көйөп, борсолоп, өҙгөләнеү; туҙыныу. □ Взбеситься. Асыуланып кутәрелеп бәрелде. Кутәрелеп-бәрелде лә сығып китте.
КҮТӘРЕЛЕП ҠАРАУ (күтәрелеп кара-) (Р: поднять глаза; И.: lift up one’s eyes; T.: bakmak) ҡ.
Башты күтәреп ҡарау, иғтибар итеү. □ Поднять глаза. Кутәрелеп ҡарай алманым. Кутәрелеп ҡарарға ҡыйманы. ■ Ғабдулла, тупаҫ ҡына яуап ҡайтарырға әҙерләнеп, Вәзирҙец йөҙөнә кутәрелеп ҡараны, ләкин әйтер һуҙен әйтә алманы. М. Кәрим.
КҮТӘРЕЛЕҮ (күтәрел-) ҡ.
1. төш. ҡар. күтәреү 1, 3—7. страд, от күтәреү 1, 3—7. Тауға кутәрелеу. Юғары кутәрелеу. И [Кейеҙбай:] Минең ҡулым ҡаймыҡҡан, кутәрелмәй. Әкиәттән.
2. Ултырған йәки ятҡан урындан тороп баҫыу; ҡалҡыу. □ Подниматься с места; вставать. // Вставание. Ултырған ерҙән кутәрелеу. Ш Сергеев кутәрелде лә йугерә башланы. Д. Юлтый. Үмәр ҡарт менән Саҙрый ҡарт та урындарынан кутәрелде. Һ. Дәүләтшина.
3. кусм. Ауырыуҙан шәбәйеү; аяҡҡа баҫыу. □ Выздороветь, поправиться. Оҙайлы ауырыуҙан кутәрелеу. Каты ауырыуҙан кутәрелеу.
4. Ниндәйҙер берәй эшкә дәррәү ҡуҙғалып, берҙәм тотоноу. □ Подниматься. Эшкә дәррәу кутәрелеу. Эшселәрҙең берҙәм кутәрелеуе. Кутәрелде рота ишетеп, «Ватан өсөн!» тигән тауышты. Н. Нәжми. 1942 йылдың 9 июлендә беҙ атакаға кутәрелдек. «Ағиҙел», № 4, 2010.
5. Ҡуҙғалып осоп китеү, һауаға менеү.
□ Подниматься, взлетать. М Куп тә утмәй, Сәмреғош саҡлы ике ҙур бөркөт килеп, тырнаҡтары менән быҙауҙы эләктереп алғандар ҙә Каятау башына кутәрелгәндәр. Халыҡ ижадынан. Эргәбеҙҙән генә бер өйөр ҡор балалары кутәрелеп осто. Н. Мусин. Торна юғары кутәрелеп осһа, кон аяҙ булыр, һынамыштан.
6. Нимәнеңдер бейегерәк кимәлгә килеүе; ҡалҡыу. □ Подниматься, увеличиваться, повышаться. Һыуҙың кутәрелеуе. Температура кутәрелеу. И Тартҡан ыңғайы мәскәуеңдең балыҡты һыҡҡанын тойоу, уның ялтырап һыу өҫтөнә кутәрелеуен куреу ниндәй рәхәт! Н. Мусин.
7. Юғары ергә, ҡалҡыулыҡҡа менеү.
□ Подниматься. Баҫҡыстан кутәрелеу. Тау һыртына кутәрелеу. Сәхнәгә кутәрелеу. И .. Кирәмәт башына менеу — бөркөт осор бейеклеккә кутәрелеу тигән һуҙ ул. М. Кәрим.
8. Юғарыға ашыу. □ Возвышаться. Куккә кутәрелгән мәсет манараһы. ■ Был тау, ҡая таш кеуек теп-текә булып кутәрелеп тора, ти. Әкиәттән.
9. Килеп сығыу, ҡалҡыу; горизонт өҫтөнә сығыу, ҡалҡыу (Ай, Кояш һ. б. ҡарата).
□ Всходить, подниматься. // Восход. Кояш, кутәрелеу. И Мин уянғанда ҡояш шаҡтай кутәрелгәйне. Д. Юлтый. Төн аяҙ. Клубҡа килгәндә ҡалҡырға өлгөрмәгән тулы ай байтаҡ юғары кутәрелгән. Я. Хамматов. Кояш кутәрелгән һайын юлсыларҙың аҙымы һул-пәнләнә барҙы. М. Кәрим.
10. Өҫкә, һауаға ашыу, менеү. □ Подниматься (о паре, дыме). Быу кутәрелгән. Төтөн кутәрелеу. Томан кутәрелеу. ■ Беҙ сәй эсеп сыҡҡансы томан кутәрелгән ине. Д. Юлтый. Төтөн юғары кутәрелһә — аяҙ, ергә ятһа яуын була. Һынамыш.
11. һауаға менеү, ҡалҡыу; туҙыу. □ Подниматься вверх, разлетаться. Саң кутәрелеу. Суп-cap һауаға кутәрелде.
12. Буйға ҙурайыу; үҫеү. □ Подниматься, расти. Ямғырҙан уләндәр кутәрелде. Баҡсала йәш ағастар кутәрелә.
13. Ҡалҡып сығыу, барлыҡҡа килеү.
□ Возвышаться, подниматься. Яңы бейек йорттар кутәрелә. Калалар кутәрелә.
868
КҮТӘРГЕҺЕҘ (Р.: неподъёмный; И.: too heavy to lift, unmanageable; T.: kaldırılamaz) c.
1. Физик көс етмәҫлек, ауыр. □ Неподъёмный. Кутәргеһеҙ таш. Кутәргеһеҙ сумка. ■ Каратал аҫты суҡ муйыл, кутәргеһеҙ куп быйыл. Халыҡ йырынан.
2. кусм. Рухи көс етмәҫлек, ҙур. □ Неподъёмный. Кутәргеһеҙ бурыс. Кутәргеһеҙ ҡайғы-хәсрәт. Кутәргеһеҙ донъя його.
КҮТӘРЕЛЕП БӘРЕЛЕҮ (күтәрелеп бәрел-) (Р: взбеситься; И.: rage, be furious; T.: çok kızmak) ҡ.
Ныҡ көйөп, борсолоп, өҙгөләнеү; туҙыныу. □ Взбеситься. Асыуланып кутәрелеп бәрелде. Кутәрелеп-бәрелде лә сығып китте.
КҮТӘРЕЛЕП ҠАРАУ (күтәрелеп кара-) (Р: поднять глаза; И.: lift up one’s eyes; T.: bakmak) ҡ.
Башты күтәреп ҡарау, иғтибар итеү. □ Поднять глаза. Кутәрелеп ҡарай алманым. Кутәрелеп ҡарарға ҡыйманы. ■ Ғабдулла, тупаҫ ҡына яуап ҡайтарырға әҙерләнеп, Вәзирҙец йөҙөнә кутәрелеп ҡараны, ләкин әйтер һуҙен әйтә алманы. М. Кәрим.
КҮТӘРЕЛЕҮ (күтәрел-) ҡ.
1. төш. ҡар. күтәреү 1, 3—7. страд, от күтәреү 1, 3—7. Тауға кутәрелеу. Юғары кутәрелеу. И [Кейеҙбай:] Минең ҡулым ҡаймыҡҡан, кутәрелмәй. Әкиәттән.
2. Ултырған йәки ятҡан урындан тороп баҫыу; ҡалҡыу. □ Подниматься с места; вставать. // Вставание. Ултырған ерҙән кутәрелеу. Ш Сергеев кутәрелде лә йугерә башланы. Д. Юлтый. Үмәр ҡарт менән Саҙрый ҡарт та урындарынан кутәрелде. Һ. Дәүләтшина.
3. кусм. Ауырыуҙан шәбәйеү; аяҡҡа баҫыу. □ Выздороветь, поправиться. Оҙайлы ауырыуҙан кутәрелеу. Каты ауырыуҙан кутәрелеу.
4. Ниндәйҙер берәй эшкә дәррәү ҡуҙғалып, берҙәм тотоноу. □ Подниматься. Эшкә дәррәу кутәрелеу. Эшселәрҙең берҙәм кутәрелеуе. Кутәрелде рота ишетеп, «Ватан өсөн!» тигән тауышты. Н. Нәжми. 1942 йылдың 9 июлендә беҙ атакаға кутәрелдек. «Ағиҙел», № 4, 2010.
5. Ҡуҙғалып осоп китеү, һауаға менеү.
□ Подниматься, взлетать. М Куп тә утмәй, Сәмреғош саҡлы ике ҙур бөркөт килеп, тырнаҡтары менән быҙауҙы эләктереп алғандар ҙә Каятау башына кутәрелгәндәр. Халыҡ ижадынан. Эргәбеҙҙән генә бер өйөр ҡор балалары кутәрелеп осто. Н. Мусин. Торна юғары кутәрелеп осһа, кон аяҙ булыр, һынамыштан.
6. Нимәнеңдер бейегерәк кимәлгә килеүе; ҡалҡыу. □ Подниматься, увеличиваться, повышаться. Һыуҙың кутәрелеуе. Температура кутәрелеу. И Тартҡан ыңғайы мәскәуеңдең балыҡты һыҡҡанын тойоу, уның ялтырап һыу өҫтөнә кутәрелеуен куреу ниндәй рәхәт! Н. Мусин.
7. Юғары ергә, ҡалҡыулыҡҡа менеү.
□ Подниматься. Баҫҡыстан кутәрелеу. Тау һыртына кутәрелеу. Сәхнәгә кутәрелеу. И .. Кирәмәт башына менеу — бөркөт осор бейеклеккә кутәрелеу тигән һуҙ ул. М. Кәрим.
8. Юғарыға ашыу. □ Возвышаться. Куккә кутәрелгән мәсет манараһы. ■ Был тау, ҡая таш кеуек теп-текә булып кутәрелеп тора, ти. Әкиәттән.
9. Килеп сығыу, ҡалҡыу; горизонт өҫтөнә сығыу, ҡалҡыу (Ай, Кояш һ. б. ҡарата).
□ Всходить, подниматься. // Восход. Кояш, кутәрелеу. И Мин уянғанда ҡояш шаҡтай кутәрелгәйне. Д. Юлтый. Төн аяҙ. Клубҡа килгәндә ҡалҡырға өлгөрмәгән тулы ай байтаҡ юғары кутәрелгән. Я. Хамматов. Кояш кутәрелгән һайын юлсыларҙың аҙымы һул-пәнләнә барҙы. М. Кәрим.
10. Өҫкә, һауаға ашыу, менеү. □ Подниматься (о паре, дыме). Быу кутәрелгән. Төтөн кутәрелеу. Томан кутәрелеу. ■ Беҙ сәй эсеп сыҡҡансы томан кутәрелгән ине. Д. Юлтый. Төтөн юғары кутәрелһә — аяҙ, ергә ятһа яуын була. Һынамыш.
11. һауаға менеү, ҡалҡыу; туҙыу. □ Подниматься вверх, разлетаться. Саң кутәрелеу. Суп-cap һауаға кутәрелде.
12. Буйға ҙурайыу; үҫеү. □ Подниматься, расти. Ямғырҙан уләндәр кутәрелде. Баҡсала йәш ағастар кутәрелә.
13. Ҡалҡып сығыу, барлыҡҡа килеү.
□ Возвышаться, подниматься. Яңы бейек йорттар кутәрелә. Калалар кутәрелә.
868