Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 869 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КҮТӘРЕМЛӘШЕҮ
14. Үҙе эйәреп килгән исемдән аңлашылған эш-хәлдең булыуын, башланыу ын белдерә. □ В сочетании с некоторыми существительными означает «начаться, подниматься». Ел кутэрелде. Кук томан кутэрелэ. И Төн урталары еткәс, ҡапыл ел-дауыл ку-тәрелеп, ағас баштары шаулай башлаған. Әкиәттән. .. Дөбөр-шатыр кук кукрәне, ҡайҙандыр ел кутәрелде. Оҙаҡламай ямғыр яуа башлаясағы көн кеуек асыҡ. Н. Мусин.
15. кусм. Дәртләнеү, рухи яҡтан үҫеү.
□ Радоваться, быть в настроении. Балалар маҡтауҙан кутәрелеп китә. Шатлыҡтан ку-тәрелдек.
16. кусм. Һөҙөмтәлерәк хәлгә килеү; үҫеү.
□ Подниматься, увеличиваться. // Подъём, увеличение. Хеҙмәт хаҡы кутәрелеу. Эштең сифаты кутәрелеу. Уңыш кутәрелде.
17. кусм. Юғарыраҡ дәрәжә алыу, үрләү.
□ Достигать, добиваться чего, продвижение. Даны кутэрелде. Юғары дәрәжәгә кутэрелде. Был кеше һуңғы ваҡытта кутәрелде. И Белем тауына тура баҫҡыстан тугел, тырышлыҡ баҫҡысынан менһәң генә емеше татлы була. М. Ғафури. «Өс таған» да кире боролмаҫ, э бейек һәм бөйөк тауҙың тубәһенә кутәрелер. М. Кәрим.
КҮТӘРЕЛЕШ (Р.: подъём; И.: progress; T.: yükselme) и.
1. Алға барыш, үҫеш. □ Подъём, прогресс. Социаль-иҡтисади кутәрелеш. Мәғариф өлкәһендәге кутәрелештәр.
2. кусм. Көрәш өсөн ҡуҙғалған күмәк хәрәкәт. □ Восстание. Кутәрелеш йылдары. Башҡорт кутәрелештәре. Кораллы кутәрелеш.
КҮТӘРЕМ (Р: охапка; И.: armful; T.: yığı-nyükselme) с.
1. Бер сәнсеп алырлыҡ өйөм. □ Куча, ворох (сена, сгребённого с валка), охапка. Бер кутәрем йәшел бесән. ■ Һәнәктәребеҙҙең йәптәре бер кутәрем бесәндән ук һынған-лыҡтан, һатып алыусылар кәмене. Й. Солтанов. Кәбән һалғанда ла шулай әйләндереп ырғыталар бит: һәр кутәрем бесән урынына ғына ятһын тип. Р. Сәғитов.
2. Бер күтәреп алырлыҡ күләмдәге нәмә.
□ Охапка. Бер кутәрем утын. И [Ғибәт]
ҡомһоҙ аҙаулы ҡырҡҡысын сабыр ғына бызылдауға көйләп ҡуйып, куккә олғашҡан иң дәу Хушбул тирәгенең төбөнән алып осонаса куҙе менән игҫнәп сыҡты, уны нисә урындан тураҡлап бысырға, ярырға, шунан һуң нисә кутәрем әрҙәнә булырын хисапланы. Й. Солтанов. Легенда буйынса Ғәйнетдин бер заман, уҙе атҡан йәнлектәрҙең тиреһен йыйып, Куңгергә барып сыға һәм унда был ерҙәрҙең Чардынға буйһоноуын белеп ҡайта. Кайта ла, буләккә бер кутәрем сыра алып, уҡ менән йәйәләрен тағып, шунда китә. «Йәшлек», 9 февраль 2008.
3. Урғыстан бер йыйып ташлап ҡалдырылған ашлыҡ өйөмө. □ Охапка. Кутәремдә ятҡан иген. ■ Ашлыҡ уңған, бер кутәремдән ике кәлтә сыға. «Йәшлек», 30 июль 2011.
КҮТӘРЕМЛЕК с. ҡар. күтәрем. И Бер кутәремлек бесәнде һә тигәнсе кубә башына ырғытты ла, ҡалдыҡ-боҫтоғон йыйыштырырға тотондо. Экспедиция материалдарынан. Мунса яғып ебәрергә кәрәк тип, берике кутәремлек утын ярырға тотондо Әхәт ағайым. Р. Шаммас.
КҮТӘРЕМЛӘТЕҮ (күтәремләт-) ҡ. йөкм. ҡар. күтәремләү, понуд. от күтәремләү. ■ Катын-ҡыҙҙарҙан бакуйҙа ятҡан бесәнде тиҙ-тиҙ генә кутәремләтергә лә, ямғыр килеп еткәнсе, кубәгә һала һалырға кәрәк. Д. Исламов.
КҮТӘРЕМЛӘҮ (күтәремлә-) (Р: собирать в кучи; И.: rake hay in piles; T.: toplamak) ҡ.
1. Бесәнде бер сәнсеп күтәрерлек ваҡ-ваҡ өйөмдәргә өйөү. □ Собирать в кучи (сено с валка). Бесәнде кутәремлэу. И Бесәнде кутәремләп кәбәнгә ир-аттан Ғабдулла, Мәхмут һала, Ғабдулла ағайҙың ҡатыны Сәкинә башта ҡабул итеп, ипләп һалып тора. Т. Ғиниәтуллин.
2. кусм. Бер-береңә ярҙам итеү, яҡлау; хуплау. □ Поддерживать. Туғандар кутәремләп тора. Дуҫтар күтәремләй. Ижадташтар кутәремләй.
КҮТӘРЕМЛӘШЕҮ (күтәремләш-) ҡ. ҡар. урт. күтәремләү, взаимн. от күтәремләү. Малайҙар бесән кутәремләшеп йөрөнө. ■ Иптәштәрең һине ана теге яланда әсәһенә бесән кутәремләшеп йөрөй тигәйне, хаҡ икән.
869
14. Үҙе эйәреп килгән исемдән аңлашылған эш-хәлдең булыуын, башланыу ын белдерә. □ В сочетании с некоторыми существительными означает «начаться, подниматься». Ел кутэрелде. Кук томан кутэрелэ. И Төн урталары еткәс, ҡапыл ел-дауыл ку-тәрелеп, ағас баштары шаулай башлаған. Әкиәттән. .. Дөбөр-шатыр кук кукрәне, ҡайҙандыр ел кутәрелде. Оҙаҡламай ямғыр яуа башлаясағы көн кеуек асыҡ. Н. Мусин.
15. кусм. Дәртләнеү, рухи яҡтан үҫеү.
□ Радоваться, быть в настроении. Балалар маҡтауҙан кутәрелеп китә. Шатлыҡтан ку-тәрелдек.
16. кусм. Һөҙөмтәлерәк хәлгә килеү; үҫеү.
□ Подниматься, увеличиваться. // Подъём, увеличение. Хеҙмәт хаҡы кутәрелеу. Эштең сифаты кутәрелеу. Уңыш кутәрелде.
17. кусм. Юғарыраҡ дәрәжә алыу, үрләү.
□ Достигать, добиваться чего, продвижение. Даны кутэрелде. Юғары дәрәжәгә кутэрелде. Был кеше һуңғы ваҡытта кутәрелде. И Белем тауына тура баҫҡыстан тугел, тырышлыҡ баҫҡысынан менһәң генә емеше татлы була. М. Ғафури. «Өс таған» да кире боролмаҫ, э бейек һәм бөйөк тауҙың тубәһенә кутәрелер. М. Кәрим.
КҮТӘРЕЛЕШ (Р.: подъём; И.: progress; T.: yükselme) и.
1. Алға барыш, үҫеш. □ Подъём, прогресс. Социаль-иҡтисади кутәрелеш. Мәғариф өлкәһендәге кутәрелештәр.
2. кусм. Көрәш өсөн ҡуҙғалған күмәк хәрәкәт. □ Восстание. Кутәрелеш йылдары. Башҡорт кутәрелештәре. Кораллы кутәрелеш.
КҮТӘРЕМ (Р: охапка; И.: armful; T.: yığı-nyükselme) с.
1. Бер сәнсеп алырлыҡ өйөм. □ Куча, ворох (сена, сгребённого с валка), охапка. Бер кутәрем йәшел бесән. ■ Һәнәктәребеҙҙең йәптәре бер кутәрем бесәндән ук һынған-лыҡтан, һатып алыусылар кәмене. Й. Солтанов. Кәбән һалғанда ла шулай әйләндереп ырғыталар бит: һәр кутәрем бесән урынына ғына ятһын тип. Р. Сәғитов.
2. Бер күтәреп алырлыҡ күләмдәге нәмә.
□ Охапка. Бер кутәрем утын. И [Ғибәт]
ҡомһоҙ аҙаулы ҡырҡҡысын сабыр ғына бызылдауға көйләп ҡуйып, куккә олғашҡан иң дәу Хушбул тирәгенең төбөнән алып осонаса куҙе менән игҫнәп сыҡты, уны нисә урындан тураҡлап бысырға, ярырға, шунан һуң нисә кутәрем әрҙәнә булырын хисапланы. Й. Солтанов. Легенда буйынса Ғәйнетдин бер заман, уҙе атҡан йәнлектәрҙең тиреһен йыйып, Куңгергә барып сыға һәм унда был ерҙәрҙең Чардынға буйһоноуын белеп ҡайта. Кайта ла, буләккә бер кутәрем сыра алып, уҡ менән йәйәләрен тағып, шунда китә. «Йәшлек», 9 февраль 2008.
3. Урғыстан бер йыйып ташлап ҡалдырылған ашлыҡ өйөмө. □ Охапка. Кутәремдә ятҡан иген. ■ Ашлыҡ уңған, бер кутәремдән ике кәлтә сыға. «Йәшлек», 30 июль 2011.
КҮТӘРЕМЛЕК с. ҡар. күтәрем. И Бер кутәремлек бесәнде һә тигәнсе кубә башына ырғытты ла, ҡалдыҡ-боҫтоғон йыйыштырырға тотондо. Экспедиция материалдарынан. Мунса яғып ебәрергә кәрәк тип, берике кутәремлек утын ярырға тотондо Әхәт ағайым. Р. Шаммас.
КҮТӘРЕМЛӘТЕҮ (күтәремләт-) ҡ. йөкм. ҡар. күтәремләү, понуд. от күтәремләү. ■ Катын-ҡыҙҙарҙан бакуйҙа ятҡан бесәнде тиҙ-тиҙ генә кутәремләтергә лә, ямғыр килеп еткәнсе, кубәгә һала һалырға кәрәк. Д. Исламов.
КҮТӘРЕМЛӘҮ (күтәремлә-) (Р: собирать в кучи; И.: rake hay in piles; T.: toplamak) ҡ.
1. Бесәнде бер сәнсеп күтәрерлек ваҡ-ваҡ өйөмдәргә өйөү. □ Собирать в кучи (сено с валка). Бесәнде кутәремлэу. И Бесәнде кутәремләп кәбәнгә ир-аттан Ғабдулла, Мәхмут һала, Ғабдулла ағайҙың ҡатыны Сәкинә башта ҡабул итеп, ипләп һалып тора. Т. Ғиниәтуллин.
2. кусм. Бер-береңә ярҙам итеү, яҡлау; хуплау. □ Поддерживать. Туғандар кутәремләп тора. Дуҫтар күтәремләй. Ижадташтар кутәремләй.
КҮТӘРЕМЛӘШЕҮ (күтәремләш-) ҡ. ҡар. урт. күтәремләү, взаимн. от күтәремләү. Малайҙар бесән кутәремләшеп йөрөнө. ■ Иптәштәрең һине ана теге яланда әсәһенә бесән кутәремләшеп йөрөй тигәйне, хаҡ икән.
869