Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 884 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КӘЗӘ АЙРАНЫ
♦ Кәзә майы сығарыу 1) беләк итен киҫә һуғып ҡабартыу. □ Резким ударом выпучивать бицепсы; 2) хәлдән тайҙырыу. □ Уморить, измотать (тяжёлой работой), в Урмандан ҡоро-һары һөйрәп алып ҡайтабыҙ. .. Бейек ярҙы менгәндә кәзә майҙарын сығара. Яр. Вәлиев. Кәзә төкөү үсегеү. □ Обижаться из-за пустяков. Кәзәһе төкөгән.
КӘЗӘ АЙРАНЫ и. диал. ҡар. кәзә ҡымыҙы.
КӘЗӘ БИЛЕТЫ (Р.: волчий билет; И.: blacklisting; T.: kara liste) и.
1. иҫк. Батша Рәсәйендә сәйәси ышанысһыҙлыҡты күрһәткән документ. □ Волчий билет (в царской России документ с отметкой о политической неблагонадёжности). ■ Батша борон биргән, тиҙәр, беҙгә «кәзә билеты»н. Кәзәләнмәй мукәйләһәң, алған, тиҙәр, тын иркен. Мукәйләмәй кәзәләнһәң, киткән башыц Себергә. И. Солтанов.
2. Эштән ҡыуылғанлыҡты күрһәткән документ. □ Документ об увольнении с работы. Кәзә билеты тоттороу. ■ Ғибаттыц кәмәһе батҡас, уҙен роноға саҡыртып, кәзә билеты тоттораһы урынға, «активист» тип яҡшы рекомендация яҙалар ҙа баштарынан себен осоралар, йәғни төпкөлдән дә төпкөлөрәк — урыҫ теле моронлай алмай аҙаплаған ауылдарға ебәрәләр. И. Солтанов.
КӘЗӘ ЙЫУАҺЫ (Р: лук линейный; И.: kind of wild onion species; T.: soğan türü) и. бот. диал.
Әтмәкәй. □ Лук линейный (лат. Allium lineare). Я Башҡортостанда йыуаларҙың дурт төрө киң таралған: оҫҡон йыуаһы (лук косой), тау йыуаһы (лук прямой), һаҙ йыуаһы (лук угловатый) һәм әтмәкәй (лук победный, черемша). Уларҙың төрлө ерҙә төрлө исем менән йөрөтөлөуе мөмкин — ат, кәзә, һарыҡ, айыу, сәукә йыуаһы, ҡалмыҡ, ҡырсын, талғыр, селек, йукә, әсе йыуа һ. б. «Йәшлек», 3 март 2009.
КӘЗӘКЕЙ (Р: казакин; И.: kazakin; T.: giyse) и.
Ултыртма яғалы, оҙон еңле, эсләп, бил-ләп тегелгән өҫ кейеме. □ Казакин (верхняя приталенная одежда с длинными рукавами и стоячим воротником). Биш билле
кәзәкей. Бәрхәт кәзәкей. Сатин кәзәкей. И Киләһе баҙарҙа йәшел бәрхәттән кәзәкей алам, берәй сәскәле яулыҡ та алып булыр. һ. Дәүләтшина. [Ғәйзулла] әсәһенә — кулдәк, атаһына — кулдәк, апайҙарына — кәзәкей, уҙенә Хажисолтан бай малайыныҡы һымаҡ бумазый ыштан алыр .. ине. Я. Хамматов.
КӘЗӘКЕЙ ТУН (Р: шуба-казакин; И.: kazakin fur coat; T.: kürk) и.
Кәзәкей һымаҡ итеп тегелгән тышлы тун.
□ Шуба-казакин. И Аҡ сәлләле, кук тышлы кәзәкей тун кейгән мулла менән .. ипләп кенә сананан төштөләр. Һ. Дәүләтшина. Башына ҡайышланып ҡатҡан йәшел хәтфә тубәтәй, иңенә ала-ҡола буйлы оҙон кәзәкей тун өҫтөнән ҡаплатып иҫке елән, аяғына ирнәуҙәре кителеп, морондары ашалып бөткән ҡаты кун ҡата кейгән. Вәлиулла икән уның исеме. Й. Солтанов. Ишектә өҫтөнә кәзәкей тун өҫтөнән ебәк елән һәм башына ҙур сәллә кейгән туңәрәк ҡыҙыл битле, яртылаш ағарған ҙур ғына битле берәу куренде. А. Карнай.
КӘЗӘ КӨЙМӘҺЕ и. бот. диал. ҡар. айыу көпшәһе.
КӘЗӘ КӘБЕҪТӘҺЕ (Р: икотник; И.: hoary alyssum; T.: berteroa bitkisi) и. бот.
һутлы йыуан һабаҡлы, ҡалын ҡабырсаҡ япраҡлы, ҡыҙғылт суҡ сәскәле, арса һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған тау-таш үләне.
□ Икотник (лат. Berteroa). Кәзә кәбеҫтәһен йыйыу. Кәзә кәбеҫтәһен куләгәле урында киптерергә кәрәк. И Кәзә кәбеҫтәһе тау-лы-ташлы урындарҙа, юл буйҙарында уҫә. Башҡортостан календарынан.
КӘЗӘ ҠЫМЫҘЫ (Р: козий кумыс; И.: goat koumiss; T.: keçe kımızı) и.
Кәзә һөтөнән яһалған ҡымыҙ. □ Козий кумыс. Кәзә ҡымыҙы етештереу. Кәзә ҡымыҙы шифаһы.
КӘЗӘЛӘНДЕРЕҮ (кәзәләндер-) ҡ. йөкм. ҡар. кәзәләнеү, понуд. от кәзәләнеү. Кәзәләндермә шул баланы.
КӘЗӘЛӘНЕҮ (кәзәлән-) (Р: упрямиться; И.: be obstinate; T.: inat etmek) ҡ.
1. Үсегеп ҡарышыу; киреләнеү. □ Упрямиться. Кәзәләнергә тороу. ■ Юҡ, курмәҫһең һин Юлайҙың упкәләп ултырғанын, бер
884
♦ Кәзә майы сығарыу 1) беләк итен киҫә һуғып ҡабартыу. □ Резким ударом выпучивать бицепсы; 2) хәлдән тайҙырыу. □ Уморить, измотать (тяжёлой работой), в Урмандан ҡоро-һары һөйрәп алып ҡайтабыҙ. .. Бейек ярҙы менгәндә кәзә майҙарын сығара. Яр. Вәлиев. Кәзә төкөү үсегеү. □ Обижаться из-за пустяков. Кәзәһе төкөгән.
КӘЗӘ АЙРАНЫ и. диал. ҡар. кәзә ҡымыҙы.
КӘЗӘ БИЛЕТЫ (Р.: волчий билет; И.: blacklisting; T.: kara liste) и.
1. иҫк. Батша Рәсәйендә сәйәси ышанысһыҙлыҡты күрһәткән документ. □ Волчий билет (в царской России документ с отметкой о политической неблагонадёжности). ■ Батша борон биргән, тиҙәр, беҙгә «кәзә билеты»н. Кәзәләнмәй мукәйләһәң, алған, тиҙәр, тын иркен. Мукәйләмәй кәзәләнһәң, киткән башыц Себергә. И. Солтанов.
2. Эштән ҡыуылғанлыҡты күрһәткән документ. □ Документ об увольнении с работы. Кәзә билеты тоттороу. ■ Ғибаттыц кәмәһе батҡас, уҙен роноға саҡыртып, кәзә билеты тоттораһы урынға, «активист» тип яҡшы рекомендация яҙалар ҙа баштарынан себен осоралар, йәғни төпкөлдән дә төпкөлөрәк — урыҫ теле моронлай алмай аҙаплаған ауылдарға ебәрәләр. И. Солтанов.
КӘЗӘ ЙЫУАҺЫ (Р: лук линейный; И.: kind of wild onion species; T.: soğan türü) и. бот. диал.
Әтмәкәй. □ Лук линейный (лат. Allium lineare). Я Башҡортостанда йыуаларҙың дурт төрө киң таралған: оҫҡон йыуаһы (лук косой), тау йыуаһы (лук прямой), һаҙ йыуаһы (лук угловатый) һәм әтмәкәй (лук победный, черемша). Уларҙың төрлө ерҙә төрлө исем менән йөрөтөлөуе мөмкин — ат, кәзә, һарыҡ, айыу, сәукә йыуаһы, ҡалмыҡ, ҡырсын, талғыр, селек, йукә, әсе йыуа һ. б. «Йәшлек», 3 март 2009.
КӘЗӘКЕЙ (Р: казакин; И.: kazakin; T.: giyse) и.
Ултыртма яғалы, оҙон еңле, эсләп, бил-ләп тегелгән өҫ кейеме. □ Казакин (верхняя приталенная одежда с длинными рукавами и стоячим воротником). Биш билле
кәзәкей. Бәрхәт кәзәкей. Сатин кәзәкей. И Киләһе баҙарҙа йәшел бәрхәттән кәзәкей алам, берәй сәскәле яулыҡ та алып булыр. һ. Дәүләтшина. [Ғәйзулла] әсәһенә — кулдәк, атаһына — кулдәк, апайҙарына — кәзәкей, уҙенә Хажисолтан бай малайыныҡы һымаҡ бумазый ыштан алыр .. ине. Я. Хамматов.
КӘЗӘКЕЙ ТУН (Р: шуба-казакин; И.: kazakin fur coat; T.: kürk) и.
Кәзәкей һымаҡ итеп тегелгән тышлы тун.
□ Шуба-казакин. И Аҡ сәлләле, кук тышлы кәзәкей тун кейгән мулла менән .. ипләп кенә сананан төштөләр. Һ. Дәүләтшина. Башына ҡайышланып ҡатҡан йәшел хәтфә тубәтәй, иңенә ала-ҡола буйлы оҙон кәзәкей тун өҫтөнән ҡаплатып иҫке елән, аяғына ирнәуҙәре кителеп, морондары ашалып бөткән ҡаты кун ҡата кейгән. Вәлиулла икән уның исеме. Й. Солтанов. Ишектә өҫтөнә кәзәкей тун өҫтөнән ебәк елән һәм башына ҙур сәллә кейгән туңәрәк ҡыҙыл битле, яртылаш ағарған ҙур ғына битле берәу куренде. А. Карнай.
КӘЗӘ КӨЙМӘҺЕ и. бот. диал. ҡар. айыу көпшәһе.
КӘЗӘ КӘБЕҪТӘҺЕ (Р: икотник; И.: hoary alyssum; T.: berteroa bitkisi) и. бот.
һутлы йыуан һабаҡлы, ҡалын ҡабырсаҡ япраҡлы, ҡыҙғылт суҡ сәскәле, арса һымаҡтар ғаиләһенә ҡараған тау-таш үләне.
□ Икотник (лат. Berteroa). Кәзә кәбеҫтәһен йыйыу. Кәзә кәбеҫтәһен куләгәле урында киптерергә кәрәк. И Кәзә кәбеҫтәһе тау-лы-ташлы урындарҙа, юл буйҙарында уҫә. Башҡортостан календарынан.
КӘЗӘ ҠЫМЫҘЫ (Р: козий кумыс; И.: goat koumiss; T.: keçe kımızı) и.
Кәзә һөтөнән яһалған ҡымыҙ. □ Козий кумыс. Кәзә ҡымыҙы етештереу. Кәзә ҡымыҙы шифаһы.
КӘЗӘЛӘНДЕРЕҮ (кәзәләндер-) ҡ. йөкм. ҡар. кәзәләнеү, понуд. от кәзәләнеү. Кәзәләндермә шул баланы.
КӘЗӘЛӘНЕҮ (кәзәлән-) (Р: упрямиться; И.: be obstinate; T.: inat etmek) ҡ.
1. Үсегеп ҡарышыу; киреләнеү. □ Упрямиться. Кәзәләнергә тороу. ■ Юҡ, курмәҫһең һин Юлайҙың упкәләп ултырғанын, бер
884