Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 894 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КЭЛБ
Һүҙ, телмәр. □ Слово, речь. ■ Залим-ды телһеҙ, һине өҫтөн итер төғро кәлам. М. Ғафури.
♦ Сәләм һуңында (йәки бәғдендә) кәлам сәләм һуңында һүҙ (хат яҙғанда ҡулланыла). □ Слово после привета (в письме). И Сәләм бәғдендә кәлам, беҙҙец тарафтан һеҙгә бер малай ебәрелә. Ғ. Ғүмәр.
КЭЛБ I [ғәр. (Р.: собака; И.: dog; Т.: köpek) и. иҫк. кит.
Эт. □ Собака.
КЭЛБ II и. ҡар. йөрәк.
КӘЛБЕР-КӨЛБӨР (Р.: подражание быстрой подпрыгивающей походке; И.: hopping and wabbling; T.: çabuk yürüyüş)/?, диал.
Тиҙ, етеҙ баҫып, тәртәнләп. □ Подражание быстрой подпрыгивающей походке. Кәлбер-көлбөр атлау. й [Йомабай] Гөлйәуһәр әбейҙәрҙец өйҙәренә ҡарай кәлбер-көлбөр атлап китеп тә барҙы. X. Кәрим.
КӘЛБӘГӘЙ с. диал. ҡар. насар. Оҫта мин, тип маҡтана, эшләгәндә кәлбәгәй.
КӘЛДӘК (кәлдәге) (Р: комок; И.: lump, clot; T: kesek) и. һөйл.
1. Уҡмашып ҡатҡан киҫәк. □ Комок, комочек. Бутҡаның кәлдәген яҙыу. Кәлдәкле бутҡа.
2. ҡар. кәл.
КӘЛДӘКЛЕ (Р: с комками; И.: lumpy; Т: kesekli) с. һөйл.
Төйөр-төйөр булып уҡмашҡан. □ С комками. Кәлдәкле бутҡа. Эремсек кәлдәкле булып эрегән.
КӘЛДӘКЛӘНЕҮ (кәлдәклән-) (Р: образовывать комочки; И.: form clots; T: kesek-lenmek) ҡ. һөйл.
Кәлдәкле булып ҡатыу. □ Образовывать комочки. Әумәлә кәлдәкләнеп бешкән.
КӘЛЕП БУЛЫУ (кәлеп бул-) ҡ. ҡар. кәлепләнеү 1.
КӘЛЕП ИТЕҮ (кәлеп ит-) ҡ. ҡар. кәлепләү 1.
КӘЛЕПЛӘНЕҮ (кәлеплән-) (Р: приноравливаться; И.: adapt / accommodate oneself (to); T: uyarlanmak) ҡ.
1. Нимәнецдер рәүешенә йәтешләнеү; ҡалыплашыу. □ Приноравливаться, приспосабливаться. Ҡулдары кәлепләнгән. И [Шофёр] кәлепләнеп бөткән ҡулдары менән ба
ранканы өйләндерә-өйләндерә.. уҙ кургәндәрен һөйләй. Р. Солтангәрәев.
2. Йәтеш булып, тура килеп тороу, килешеү. □ Стать подходящим, приемлемым. Кейеме кәуҙәһенә кәлепләнгән. ■ [Егеттең] кепкаһы кәлепләнеп кенә маңғайына ятып тора. Д. Бүләков.
3. кусм. һөйл. Нимәгәлер күнеү, өйрәнеү; уңайлашыу. □ Привыкать. Ул көндөҙ йоҡларға кәлепләнгән. Ауыҙ кәлепләнеп бөткән.
КӘЛЕПЛӘҮ (кәлеплә-) (Р: приноравливать; И.: adapt, adjust; T: uyarlamak) ҡ. һөйл.
1. Нимәнецдер рәүешенә йәтешләү; ҡа-лыплаштырыу. □ Приноравливать, приспосабливать что к чему. Кейемде кәлепләу.
2. кусм. Рәткә, яйға килтереү. □ Приводить в определённый порядок. Эште кәлепләу.
КӘЛЖИГЕР и. зоол. диал. ҡар. кеҫәртке.
КӘЛИГӘ (Р: кормовая репа; И.: turnip; T.: şalgam) и. бот. диал.
Аңра шалҡан. □ Кормовая репа (лат. Brassica гара).
КӘЛИМӘ [ғәр/Ч^ ] (Р: слово; И.: word; T.: kelime) и. иҫк.
һүҙ. □ Слово. Бер кәлимә йылы һуҙ. ■ [Дәруиш:] Ил ағалары, сабыр итегеҙсе, мосафирҙың да бер кәлимә һуҙен тыңлағыҙ. М. Кәрим. Ғабдулла! Бер кәлимә һуҙемде әйтерҙән әуәл, бер генә шәлкем сәскә кеуек сәләмдәремде һиңә кундереп ҡалайым, тим.
3. Биишева.
КӘЛИСӘ [ғәр. (Р: собор; И.: cathedral; T.: kilise) и. иҫк.
Ҙур сиркәү, собор. □ Собор. Кәлисә төҙөлә.
КӘЛ ИТЕҮ (кәл ит-) (Р: утомлять; И.: tire; T.: yormak) ҡ. диал.
Арытыу, хәлдән тайҙырыу, көс-хәлде бөтөрөү. □ Утомлять, изнурять, изматывать. Насар юл кәл итә.
КӘЛЙЕМӘ (Р.: картофель, перезимовавший под снегом; И.: kind of starch; T.: kışlamış patates) и.
1. Ҡар аҫтында ҡышлаған серек картуф крахмалы. □ Картофель, перезимовавший под снегом. И Бала саҡтарында кәлйемә, ҡыҫыр башаҡ, улән эҙләп тамаҡ аҫраған,
894
Һүҙ, телмәр. □ Слово, речь. ■ Залим-ды телһеҙ, һине өҫтөн итер төғро кәлам. М. Ғафури.
♦ Сәләм һуңында (йәки бәғдендә) кәлам сәләм һуңында һүҙ (хат яҙғанда ҡулланыла). □ Слово после привета (в письме). И Сәләм бәғдендә кәлам, беҙҙец тарафтан һеҙгә бер малай ебәрелә. Ғ. Ғүмәр.
КЭЛБ I [ғәр. (Р.: собака; И.: dog; Т.: köpek) и. иҫк. кит.
Эт. □ Собака.
КЭЛБ II и. ҡар. йөрәк.
КӘЛБЕР-КӨЛБӨР (Р.: подражание быстрой подпрыгивающей походке; И.: hopping and wabbling; T.: çabuk yürüyüş)/?, диал.
Тиҙ, етеҙ баҫып, тәртәнләп. □ Подражание быстрой подпрыгивающей походке. Кәлбер-көлбөр атлау. й [Йомабай] Гөлйәуһәр әбейҙәрҙец өйҙәренә ҡарай кәлбер-көлбөр атлап китеп тә барҙы. X. Кәрим.
КӘЛБӘГӘЙ с. диал. ҡар. насар. Оҫта мин, тип маҡтана, эшләгәндә кәлбәгәй.
КӘЛДӘК (кәлдәге) (Р: комок; И.: lump, clot; T: kesek) и. һөйл.
1. Уҡмашып ҡатҡан киҫәк. □ Комок, комочек. Бутҡаның кәлдәген яҙыу. Кәлдәкле бутҡа.
2. ҡар. кәл.
КӘЛДӘКЛЕ (Р: с комками; И.: lumpy; Т: kesekli) с. һөйл.
Төйөр-төйөр булып уҡмашҡан. □ С комками. Кәлдәкле бутҡа. Эремсек кәлдәкле булып эрегән.
КӘЛДӘКЛӘНЕҮ (кәлдәклән-) (Р: образовывать комочки; И.: form clots; T: kesek-lenmek) ҡ. һөйл.
Кәлдәкле булып ҡатыу. □ Образовывать комочки. Әумәлә кәлдәкләнеп бешкән.
КӘЛЕП БУЛЫУ (кәлеп бул-) ҡ. ҡар. кәлепләнеү 1.
КӘЛЕП ИТЕҮ (кәлеп ит-) ҡ. ҡар. кәлепләү 1.
КӘЛЕПЛӘНЕҮ (кәлеплән-) (Р: приноравливаться; И.: adapt / accommodate oneself (to); T: uyarlanmak) ҡ.
1. Нимәнецдер рәүешенә йәтешләнеү; ҡалыплашыу. □ Приноравливаться, приспосабливаться. Ҡулдары кәлепләнгән. И [Шофёр] кәлепләнеп бөткән ҡулдары менән ба
ранканы өйләндерә-өйләндерә.. уҙ кургәндәрен һөйләй. Р. Солтангәрәев.
2. Йәтеш булып, тура килеп тороу, килешеү. □ Стать подходящим, приемлемым. Кейеме кәуҙәһенә кәлепләнгән. ■ [Егеттең] кепкаһы кәлепләнеп кенә маңғайына ятып тора. Д. Бүләков.
3. кусм. һөйл. Нимәгәлер күнеү, өйрәнеү; уңайлашыу. □ Привыкать. Ул көндөҙ йоҡларға кәлепләнгән. Ауыҙ кәлепләнеп бөткән.
КӘЛЕПЛӘҮ (кәлеплә-) (Р: приноравливать; И.: adapt, adjust; T: uyarlamak) ҡ. һөйл.
1. Нимәнецдер рәүешенә йәтешләү; ҡа-лыплаштырыу. □ Приноравливать, приспосабливать что к чему. Кейемде кәлепләу.
2. кусм. Рәткә, яйға килтереү. □ Приводить в определённый порядок. Эште кәлепләу.
КӘЛЖИГЕР и. зоол. диал. ҡар. кеҫәртке.
КӘЛИГӘ (Р: кормовая репа; И.: turnip; T.: şalgam) и. бот. диал.
Аңра шалҡан. □ Кормовая репа (лат. Brassica гара).
КӘЛИМӘ [ғәр/Ч^ ] (Р: слово; И.: word; T.: kelime) и. иҫк.
һүҙ. □ Слово. Бер кәлимә йылы һуҙ. ■ [Дәруиш:] Ил ағалары, сабыр итегеҙсе, мосафирҙың да бер кәлимә һуҙен тыңлағыҙ. М. Кәрим. Ғабдулла! Бер кәлимә һуҙемде әйтерҙән әуәл, бер генә шәлкем сәскә кеуек сәләмдәремде һиңә кундереп ҡалайым, тим.
3. Биишева.
КӘЛИСӘ [ғәр. (Р: собор; И.: cathedral; T.: kilise) и. иҫк.
Ҙур сиркәү, собор. □ Собор. Кәлисә төҙөлә.
КӘЛ ИТЕҮ (кәл ит-) (Р: утомлять; И.: tire; T.: yormak) ҡ. диал.
Арытыу, хәлдән тайҙырыу, көс-хәлде бөтөрөү. □ Утомлять, изнурять, изматывать. Насар юл кәл итә.
КӘЛЙЕМӘ (Р.: картофель, перезимовавший под снегом; И.: kind of starch; T.: kışlamış patates) и.
1. Ҡар аҫтында ҡышлаған серек картуф крахмалы. □ Картофель, перезимовавший под снегом. И Бала саҡтарында кәлйемә, ҡыҫыр башаҡ, улән эҙләп тамаҡ аҫраған,
894