Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том IV. 895 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
КӘЛТЕР-КӨЛТӨР
билдән ҡар йырып урман киҫкән, нығынып та етмәгән иңдәрендә йөҙәр саҡрымда ятҡан станцияларҙан орлоҡ ташыған, станоктар артында баҫып торған 10—14 йәшлек малай-ҡыҙҙарҙы шул заманда алған ауырыуҙары арабыҙҙан алып китә. Р. Ураҙғолов.
2. Шунан бешерелгән ҡоймаҡ. □ Блины из картофеля, перезимовавшего под снегом. И [Апайым] бакса ҡаҙғанда сыҡҡан картуф -тан кәлйемә бешерә. Ғ. Ибраһимов.
КӘЛЙӘ [рус. кайло] (Р.: топор с поперечным лезвием; И.: crosscut blade axe; T: külünk) и. диал.
Бағау. □ Топор с поперечным лезвием (для выдалбливания корыт, колодочных ульев и бортей). Кәлйә менән соҡоу.
КӘЛЙӘН-КӨЛЙӘН (Р: шатаясь; И.: swaying; T: sallanarak) 72.
Ян-яҡҡа аушан-таушан килеп. □ Шатаясь, неровно. Кәлйән-көлйән атлау. ■ [Аман-таевтыц] тубыҡ быуындары хәлһеҙлән-гәндән-хәлһеҙләнә бара. Аяҡтарын кәлйән-көлйән килтереп атлай. Ф. Иҫәнғолов.
КӘЛЛЕ (Р: напластованный; И.: bedded, stratified; T: kesekli) с.
Бәҫәреп ҡатлы-ҡатлы булып уҡмашҡан.
□ Расположенный пластами, напластованный. Кәлле бесән. Кәлле тиреҫ.
КӘЛЛӘНЕҮ (кәллән-) (Р: наслаиваться; И.: form strata; T: keseklenmek) ҡ.
Баҫылып тығыҙланыуҙан ҡатлы-ҡатлы булып уҡмашыу. □ Наслаиваться, располагаться пластами, напластовываться. Бесән кәлләнгән. Оҙаҡ ятҡан тиреҫ кәлләнә.
КӘЛП (Р: шлёп; И.: flop, smack; T: cup) оҡш.
Ҡапыл ҡолап төшкәнде, яҙа баҫҡанды белдергән һүҙ. □ Шлёп (подражание удару упавшего предмета, оступившегося человека). Кәлп итеп ҡалыу.
КӘЛПЕЛДӘҮ (кәлпелдә-) (Р: трястись; И.: tremble; T: titremek) ҡ.
Келт-келт итеп һелкенеп тороу. □ Трястись. Кәлпелдәп тора.
КӘЛПӘК (кәлпәге) (Р: плоская головка чего-л:, И.: flat head; cap of smth; T: yaypak) и. һөйл.
Нимәнецдәр түңәрәк ялпаҡ башы. □ Плоская головка чего-л. Сөйҙөц кәлпәге йәнселгән. Кәлпәк башлы сөй. Бәшмәк кәлпәге.
КӘЛСЕР (Р: родовое подразделение башкир; И.: Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Бер башҡорт ырыуының исеме. □ Кальсир (название одного из башкирских родов племени табын).
КӘЛСӘ (Р: ковыль; И.: feather grass; T: bozkır otu) и. бот. диал.
Бер өлөшлө, ҡоро йәки ҡоролоҡ булған ерҙәрҙә үҫә торған күп йыллыҡ үлән үҫемлек; ҡылған. □ Ковыль (лат. Stipa). Кәлсәгә салғының уткере кәрәк. Быйыл кәлсә айырыуса ҡотороп уҫте. Кәлсә уҫкән урында аттар утлап йөрөй.
КӘЛСӘКЛӘНЕҮ (кәлсәклән-) (Р: крошиться; И.: crumble; T: ufalanmak) ҡ. һөйл.
Ныҡ кибеүҙән ыуалып тороу (улән, бесәнгә ҡарата). □ Крошиться, разматываться, разбиться. Бесән кәлсәкләнә.
КӘЛТ (Р: щёлк; И.: snap; click; T: cup) оҡш.
Сиртмәле тимер нәмә ҡапыл асылған йәки ябылғанда сыҡҡан йомшаҡ тауышты белдергән һүҙ. □ Щёлк, тик (подражание щёлканью, ключа, замка или тиканью часов).
КЭЛ ТЕМ (Р: обидчивый; И.: touchy; T: alıngan) с. диал.
Ҡылтым. □ Обидчивый. Кэлтем кеше. Кәлтем ҡыҙ.
КӘЛТЕРЕС (Р: маленькое ведро; И.: small bucket; T: küçük demir kova) и. диал.
Бәләкәй тимер күнәк. □ Маленькое железное ведро. Кәлтерес тотҡаһы.
КӘЛТЕР-КӨЛТӨР (Р: подражание звуку колеблющейся жести; И.: move unsteadily; jingle; T: yansıma) оҡш.
1. Тимер, ҡалай һымаҡ нәмәләр һелкенгәндә келтерләп сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание звуку колеблющейся жести, железки и т. п. Кәлтер-көлтөр итеу. И Эшелондар, кәлтер-көлтөр килеп, көнбайышҡа табан ашыға. С. Шәрипов.
2. кусм. Көс-хәл менән саҡ ҡыбырлағанды белдергән һүҙ (оло йәштәге, хәлһеҙ ке-
895
билдән ҡар йырып урман киҫкән, нығынып та етмәгән иңдәрендә йөҙәр саҡрымда ятҡан станцияларҙан орлоҡ ташыған, станоктар артында баҫып торған 10—14 йәшлек малай-ҡыҙҙарҙы шул заманда алған ауырыуҙары арабыҙҙан алып китә. Р. Ураҙғолов.
2. Шунан бешерелгән ҡоймаҡ. □ Блины из картофеля, перезимовавшего под снегом. И [Апайым] бакса ҡаҙғанда сыҡҡан картуф -тан кәлйемә бешерә. Ғ. Ибраһимов.
КӘЛЙӘ [рус. кайло] (Р.: топор с поперечным лезвием; И.: crosscut blade axe; T: külünk) и. диал.
Бағау. □ Топор с поперечным лезвием (для выдалбливания корыт, колодочных ульев и бортей). Кәлйә менән соҡоу.
КӘЛЙӘН-КӨЛЙӘН (Р: шатаясь; И.: swaying; T: sallanarak) 72.
Ян-яҡҡа аушан-таушан килеп. □ Шатаясь, неровно. Кәлйән-көлйән атлау. ■ [Аман-таевтыц] тубыҡ быуындары хәлһеҙлән-гәндән-хәлһеҙләнә бара. Аяҡтарын кәлйән-көлйән килтереп атлай. Ф. Иҫәнғолов.
КӘЛЛЕ (Р: напластованный; И.: bedded, stratified; T: kesekli) с.
Бәҫәреп ҡатлы-ҡатлы булып уҡмашҡан.
□ Расположенный пластами, напластованный. Кәлле бесән. Кәлле тиреҫ.
КӘЛЛӘНЕҮ (кәллән-) (Р: наслаиваться; И.: form strata; T: keseklenmek) ҡ.
Баҫылып тығыҙланыуҙан ҡатлы-ҡатлы булып уҡмашыу. □ Наслаиваться, располагаться пластами, напластовываться. Бесән кәлләнгән. Оҙаҡ ятҡан тиреҫ кәлләнә.
КӘЛП (Р: шлёп; И.: flop, smack; T: cup) оҡш.
Ҡапыл ҡолап төшкәнде, яҙа баҫҡанды белдергән һүҙ. □ Шлёп (подражание удару упавшего предмета, оступившегося человека). Кәлп итеп ҡалыу.
КӘЛПЕЛДӘҮ (кәлпелдә-) (Р: трястись; И.: tremble; T: titremek) ҡ.
Келт-келт итеп һелкенеп тороу. □ Трястись. Кәлпелдәп тора.
КӘЛПӘК (кәлпәге) (Р: плоская головка чего-л:, И.: flat head; cap of smth; T: yaypak) и. һөйл.
Нимәнецдәр түңәрәк ялпаҡ башы. □ Плоская головка чего-л. Сөйҙөц кәлпәге йәнселгән. Кәлпәк башлы сөй. Бәшмәк кәлпәге.
КӘЛСЕР (Р: родовое подразделение башкир; И.: Bashkir clanal subdivision; T: bir Başkurt soyunun adı) и. этн.
Бер башҡорт ырыуының исеме. □ Кальсир (название одного из башкирских родов племени табын).
КӘЛСӘ (Р: ковыль; И.: feather grass; T: bozkır otu) и. бот. диал.
Бер өлөшлө, ҡоро йәки ҡоролоҡ булған ерҙәрҙә үҫә торған күп йыллыҡ үлән үҫемлек; ҡылған. □ Ковыль (лат. Stipa). Кәлсәгә салғының уткере кәрәк. Быйыл кәлсә айырыуса ҡотороп уҫте. Кәлсә уҫкән урында аттар утлап йөрөй.
КӘЛСӘКЛӘНЕҮ (кәлсәклән-) (Р: крошиться; И.: crumble; T: ufalanmak) ҡ. һөйл.
Ныҡ кибеүҙән ыуалып тороу (улән, бесәнгә ҡарата). □ Крошиться, разматываться, разбиться. Бесән кәлсәкләнә.
КӘЛТ (Р: щёлк; И.: snap; click; T: cup) оҡш.
Сиртмәле тимер нәмә ҡапыл асылған йәки ябылғанда сыҡҡан йомшаҡ тауышты белдергән һүҙ. □ Щёлк, тик (подражание щёлканью, ключа, замка или тиканью часов).
КЭЛ ТЕМ (Р: обидчивый; И.: touchy; T: alıngan) с. диал.
Ҡылтым. □ Обидчивый. Кэлтем кеше. Кәлтем ҡыҙ.
КӘЛТЕРЕС (Р: маленькое ведро; И.: small bucket; T: küçük demir kova) и. диал.
Бәләкәй тимер күнәк. □ Маленькое железное ведро. Кәлтерес тотҡаһы.
КӘЛТЕР-КӨЛТӨР (Р: подражание звуку колеблющейся жести; И.: move unsteadily; jingle; T: yansıma) оҡш.
1. Тимер, ҡалай һымаҡ нәмәләр һелкенгәндә келтерләп сыҡҡан тауышты белдергән һүҙ. □ Подражание звуку колеблющейся жести, железки и т. п. Кәлтер-көлтөр итеу. И Эшелондар, кәлтер-көлтөр килеп, көнбайышҡа табан ашыға. С. Шәрипов.
2. кусм. Көс-хәл менән саҡ ҡыбырлағанды белдергән һүҙ (оло йәштәге, хәлһеҙ ке-
895