Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 368 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠАУЫЛДАУ
урмандарҙа йәшәй. Кимереуселәр, ваҡ ҡоштар менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
ҠАУЫЛДАУ (ҡауылда-) (Р.: шуметь; И.: make a noise; clamour; T.: gürültü etmek) ҡ. һөйл.
Ҡалын тауыш менән һөйләнеү, тауышланыу. □ Шуметь, галдеть, громко разговаривать. // Шум, галдёж. Бер туҡтауһыҙ ҡауылдау. Ҡауылдап тороу. Клуб алдында халыҡ ҡауылдай.
ҠАУЫМ [ғәр. еҙ*] и. иҫк. ҡар. ҡәүем. Башҡорт ҡауымы. Боронғо ҡауым. Ҙур ҡауым.
ҠАУЫМБАҠ (ҡау ым бағы) и. диал. зоол.
1. ҡар. ҡауҙы. Кауымбаҡ ҡауырһыны. Кауымбаҡ ояһы. Аҡ ҡауымбаҡ.
2. ҡар. ауымбаҡ I. Кулдә ҡауымбаҡтар йөҙә. Кауымбаҡ суҡышы.
ҠАУЫН I (Р.: дыня; И.: melon; T.: kavun) и. бот.
1. Ҡабаҡтар ғаиләһенә ҡараған эре йәшелсә бирә торған еле һабаҡлы баҡса үҫемлеге. □ Дыня (растение). / Дынный (лат. Cucumis melo). Кауын сорты. Кауын уҫентеһе. Шытҡан ҡауын. Кауын орлоғо.
2. Шул үҫемлектең емеше. □ Дыня (плод). / Дынный. Ш Аҙаҡҡа табан ашъяулыҡты тултырып, йөҙөм, өрөк, зәйтун емештәре, сәтләуек тостары һибелде, көмөш табаҡтарҙа боҙҙай һалҡын былтырғы ҡауын, ҡарбуз телемдәре ҡуйылды. Ә. Хәкимов. Кусәрев ҙур ҡауынды бер нисәгә телгеләне лә ашай башланы. А. Таһиров.
ҠАУЫН II и. бот. диал. ҡар. ҡабаҡ II. Кауын уҫтереу. Кауын бутҡаһы. Кауындан ҡайнатма яһау.
ҠАУЫН АҒАСЫ (Р: дынное дерево; И.: papaya; T.: kavun ağacı) и. бот.
Йәшел төҫтәге ҙур итләс емеше булған тропик ағас; папайя ағасы. □ Дынное дерево, папайя (лат. Carica papaya). Кауын ағасы емеше. Кауын ағасы Мексика, Көнъяҡ Америка илдәрендә уҫә.
ҠАУЫН-ҠАРБУЗ и. йыйн. ҡар. ҡарбуз-ҡауын. ■ Көҙ етһә, Шәңгәрәйҙең ауыҙы
ҡауын-ҡарбуз, алма, грушаға туйына. Т. Ғарипова.
ҠАУЫНЛАНЫУ (ҡауынлан-) (Р: завязываться (о дыне); И.: set; T.: kavun bitkisinin meyveleri gelişmeye başlamak) ҡ.
Ҡауынға тумалыу. □ Завязываться (о дыне). // Завязывание, образование завязи (о дыне). Иртә ҡауынланыр. Кауынланыу осоро. Кауынланыуҙың тотҡарланыуы. Баҡсалағы ҡауындар ҡауынланған.
ҠАУЫРҺЫН I (Р: перо (птичье); И.: feather; T.: telek) и.
1. Ҡош-ҡорттоң ҡаты үҙәкле эре йөнө. □ Перо (птичье). М Елпеуес ҡойроғон һалындырып ботаҡҡа ҡунған ҡош, аҡ ҡауырһынлы ҡанаттарын ялтыратып, тирә-яғына ҡаранды, саҡ ишетелерлек сыйылдаҡ тауыш сығарып гөрөлдәне. Н. Мусин. Алпамыша, ҡауырһынды ҡулына алып, ҡош артынан тауға менһә, ни куҙе менән курһен: ҡош Буләр хандың һылыу ҡыҙы Барһындың яурынында ултыра, ти. «Алпамыша». Куп тә утмәй, туҙанда буталған ҡарға балаһы янына ике оло ҡарға осоп төштө. Әсе-әсе итеп тамаҡ төбө менән ҡарҡылдаштылар, бала ҡошто ҡауырһындары тырпая башлаған ҡанаттарынан ике яҡлап ҡабып алдылар ҙа кутәрелеп тә киттеләр. 3. Ураҡсин. • Каҙ ҡанаты — ҡауырһын, ир ҡанаты — ат. Әйтем.
2. Ҡош йөнөнөң ҡаты үҙәге. □ Стержень пера. Йөндө ҡауырһындан айырып һыҙырыу. ■ Хәйруллин .. ҡауырһын һыҙлығын сығарып, тешен таҙарта. С. Агиш.
3. миф. Ышаныуҙар буйынса, үрсемде, муллыҡты үҫтереүсе мифлаштырылған әй-бер. □ Перо (мифологизированный предмет, символизирующий плодовитость и достаток). Кауырһынды йылға буйына ташлаһаң, ҡаҙ уңа.
ҠАУЫРҺЫН II (Р: пластмасса; И.: plastic; T.: plastik) и. диал.
Йылытҡанда кәрәкле формаға еңел килеп, һуңынан шул форманы һаҡлай алған полимер. □ Пластмасса. / Пластмассовый.
368
урмандарҙа йәшәй. Кимереуселәр, ваҡ ҡоштар менән туҡлана. Э. Ишбирҙин.
ҠАУЫЛДАУ (ҡауылда-) (Р.: шуметь; И.: make a noise; clamour; T.: gürültü etmek) ҡ. һөйл.
Ҡалын тауыш менән һөйләнеү, тауышланыу. □ Шуметь, галдеть, громко разговаривать. // Шум, галдёж. Бер туҡтауһыҙ ҡауылдау. Ҡауылдап тороу. Клуб алдында халыҡ ҡауылдай.
ҠАУЫМ [ғәр. еҙ*] и. иҫк. ҡар. ҡәүем. Башҡорт ҡауымы. Боронғо ҡауым. Ҙур ҡауым.
ҠАУЫМБАҠ (ҡау ым бағы) и. диал. зоол.
1. ҡар. ҡауҙы. Кауымбаҡ ҡауырһыны. Кауымбаҡ ояһы. Аҡ ҡауымбаҡ.
2. ҡар. ауымбаҡ I. Кулдә ҡауымбаҡтар йөҙә. Кауымбаҡ суҡышы.
ҠАУЫН I (Р.: дыня; И.: melon; T.: kavun) и. бот.
1. Ҡабаҡтар ғаиләһенә ҡараған эре йәшелсә бирә торған еле һабаҡлы баҡса үҫемлеге. □ Дыня (растение). / Дынный (лат. Cucumis melo). Кауын сорты. Кауын уҫентеһе. Шытҡан ҡауын. Кауын орлоғо.
2. Шул үҫемлектең емеше. □ Дыня (плод). / Дынный. Ш Аҙаҡҡа табан ашъяулыҡты тултырып, йөҙөм, өрөк, зәйтун емештәре, сәтләуек тостары һибелде, көмөш табаҡтарҙа боҙҙай һалҡын былтырғы ҡауын, ҡарбуз телемдәре ҡуйылды. Ә. Хәкимов. Кусәрев ҙур ҡауынды бер нисәгә телгеләне лә ашай башланы. А. Таһиров.
ҠАУЫН II и. бот. диал. ҡар. ҡабаҡ II. Кауын уҫтереу. Кауын бутҡаһы. Кауындан ҡайнатма яһау.
ҠАУЫН АҒАСЫ (Р: дынное дерево; И.: papaya; T.: kavun ağacı) и. бот.
Йәшел төҫтәге ҙур итләс емеше булған тропик ағас; папайя ағасы. □ Дынное дерево, папайя (лат. Carica papaya). Кауын ағасы емеше. Кауын ағасы Мексика, Көнъяҡ Америка илдәрендә уҫә.
ҠАУЫН-ҠАРБУЗ и. йыйн. ҡар. ҡарбуз-ҡауын. ■ Көҙ етһә, Шәңгәрәйҙең ауыҙы
ҡауын-ҡарбуз, алма, грушаға туйына. Т. Ғарипова.
ҠАУЫНЛАНЫУ (ҡауынлан-) (Р: завязываться (о дыне); И.: set; T.: kavun bitkisinin meyveleri gelişmeye başlamak) ҡ.
Ҡауынға тумалыу. □ Завязываться (о дыне). // Завязывание, образование завязи (о дыне). Иртә ҡауынланыр. Кауынланыу осоро. Кауынланыуҙың тотҡарланыуы. Баҡсалағы ҡауындар ҡауынланған.
ҠАУЫРҺЫН I (Р: перо (птичье); И.: feather; T.: telek) и.
1. Ҡош-ҡорттоң ҡаты үҙәкле эре йөнө. □ Перо (птичье). М Елпеуес ҡойроғон һалындырып ботаҡҡа ҡунған ҡош, аҡ ҡауырһынлы ҡанаттарын ялтыратып, тирә-яғына ҡаранды, саҡ ишетелерлек сыйылдаҡ тауыш сығарып гөрөлдәне. Н. Мусин. Алпамыша, ҡауырһынды ҡулына алып, ҡош артынан тауға менһә, ни куҙе менән курһен: ҡош Буләр хандың һылыу ҡыҙы Барһындың яурынында ултыра, ти. «Алпамыша». Куп тә утмәй, туҙанда буталған ҡарға балаһы янына ике оло ҡарға осоп төштө. Әсе-әсе итеп тамаҡ төбө менән ҡарҡылдаштылар, бала ҡошто ҡауырһындары тырпая башлаған ҡанаттарынан ике яҡлап ҡабып алдылар ҙа кутәрелеп тә киттеләр. 3. Ураҡсин. • Каҙ ҡанаты — ҡауырһын, ир ҡанаты — ат. Әйтем.
2. Ҡош йөнөнөң ҡаты үҙәге. □ Стержень пера. Йөндө ҡауырһындан айырып һыҙырыу. ■ Хәйруллин .. ҡауырһын һыҙлығын сығарып, тешен таҙарта. С. Агиш.
3. миф. Ышаныуҙар буйынса, үрсемде, муллыҡты үҫтереүсе мифлаштырылған әй-бер. □ Перо (мифологизированный предмет, символизирующий плодовитость и достаток). Кауырһынды йылға буйына ташлаһаң, ҡаҙ уңа.
ҠАУЫРҺЫН II (Р: пластмасса; И.: plastic; T.: plastik) и. диал.
Йылытҡанда кәрәкле формаға еңел килеп, һуңынан шул форманы һаҡлай алған полимер. □ Пластмасса. / Пластмассовый.
368