Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 370 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠАҮИ
Ҡырмыҫҡа, бал ҡорто кеүек ҡайһы бер бөжәктәрҙең ҡауышыу өсөн ояһынан һауаға осоп сығыуы. □ Брачный полёт. Бал ҡорттарының ҡауышыу осошо. Ҡырмыҫҡаларҙың ҡауышыу осошо йәйҙең икенсе яртыһында башлана.
ҠАҮИ [ғәр. (Р.: сильный; И.: strong; T.: kavi) с. иҫк.
Көслө, ҡеүәтле. □ Сильный, мощный; крепкий, энергичный. Ҡауи булыу. Ҡауи әҙәм. Ҡауи ир.
ҠАФ ТАУЫ (Р.: Кавказские горы; И.: the Caucasus; T: Kafkas dağları ) и.
1. (баш хәреф менән) иҫк. Кавказ тауы.
□ Кавказские горы. ■ [Шәурә:] Аһ, ниндәй ауыр! Беҙҙең бәхет Ҡаф тауындай бейеклектәр аръяғындағы төпһоҙ упҡындарға ташланған... М. Буранғолов. [Алдар батыр:] Минең ишетеуемсә, Ҡырым татарҙары, ҡарағалпаҡтар, Ҡаф тауы яғындағы мосолмандар ҙа батша власта-рының ҡыҫымы менән риза тугел, улар ҙа баш кутәрергә йыйына икән. Н. Мусин.
2. (баш хәреф менән) миф. Ышаныуҙар буйынса, донъя сигендә ятҡан, аръяғында дейеүҙәр, ен-пәрейҙәр генә йәшәгән бик бейек тауҙар. □ Кафтау (мифическая гора на границе земли и неба). Я Элгәре, бик борон заманда, Ҡаф тауының аръяғында данлыҡлы бер батша булған, ти. Легенданан. Ҡаф тауына типһәм мин, он-талҡандай ыуалыр. «Урал батыр». [Линара]һәр һуҙендә кәмһетеу ярылып ятҡан хатты уҡып сыҡҡас, ҡыҙыулыҡ менән башта уҙен мәңге берәу эҙләп тапмаҫтай ергә, Ҡаф тауы аръяғына, ҡасҡыһы килде. Л. Якшыбаева.
♦ Ҡаф тауы артында бик алыҫта.
□ соотв. За тридевять земель.
ҠАФИӘ [ғәр. ] (р.: рифма; И.: rhyme; T.: kafiye) и. иҫк.
Шиғыр юлы аҙағындағы һүҙ ауаздаш-лығы; рифма. □ Рифма. Ҡафиәгә һалыу. ■ Ҡуңелем бирелде бит сонетҡа. Ҡуңелле ул, гузәл ул, кескенә ул: ҡафиәлә бары ун дурт кенә юл. С. Кулибай.
ҠАФИӘЛЕ (Р: рифмованный; И.: rhymed; T.: kafiyeli) с. иҫк.
Ҡафиәгә һалынған, рифмалы. □ Рифмованный. Ҡафиәле йыр. Ҡафиәле юлдар. Ҡафиәле шиғыр. Ҡафиәле итеп әйтеу.
ҠАФИӘЛӘҮ (ҡафиәлә-) (Р: рифмовать; И.: rhyme; T.: takfiye etmek) ҡ. иҫк.
Шиғыр юлының аҙағын ҡафиәгә һалыу, рифмалау. □ Рифмовать. // Рифмовка. Ҡафиәләп яҙыу. Ҡафиәләй белеу. Ҡафиәләу ысулы.
ҠАФИЯ [ғәр. и. иҫк. ҡар. ҡафиә.
■ Һуҙҙәрҙең, мисраларҙың, бер-береһен ҡе-у этләп, алҡынып ағышына, ҡафияларҙың яңғырашына һоҡланып тыңланы Ибн һалдун. Ә. Хәкимов.
ҠАФИЯЛЫ с. иҫк. тшр. ҡафиәле. Я Сәсәнлектең, ҡафиялы һуҙҙең ҡәҙерен белеусе Ҡуштирәк халҡы, эркелешеп, шағирҙар менән осрашыуға килгән. Ә. Хәкимов.
ҠАФӘС [ғәр. (Р: клетка; И.: cage; Т.: kafes) и. иҫк. кит.
Ҡош, йәнлек бикләү өсөн тимерҙән яһалған ҡоролма, ситлек. □ Клетка. / Клеточный. Ҡафәскә эләгеу. Ҙур ҡафәс. М Тик хәҙергә мин ҡафәстә ятҡан арыҫлан кеуек. X. Ғәбитов.
ҠАХ-ҠАХ (Р: кха-кха; И.: imitation of coughing; T.: öksürük sesi) оҡш.
Тамаҡ төбө менән ныҡ йүткергән тауышты белдергән һүҙ. □ Кха-кха (подражание сильному кашлю). Ҡах-ҡах йуткереу. Ҡах-ҡах килгән тауыш.
ҠАХҠАХЛАП КӨЛӨҮ (ҡахҡахлап көл-) (Р: хохотать; И.: guffaw; T: kahkaha atmak) ҡ. диал.
Шарҡылдап көлөү. □ Хохотать. // Хохот. Ҡахҡахлап көлә лә йөрой.
ҠАХУЛ I [рус. хохолок} (Р: хохолок; И.: crest; T.: sorguç) и. диал.
Ҡоштоң башында тырпайып торған йөнө; өлтөк. □ Хохолок птицы. ■ Себеш кенә көйө ҡахулы бар әтәстәрҙең. Экспедиция материалдарынан.
370
Ҡырмыҫҡа, бал ҡорто кеүек ҡайһы бер бөжәктәрҙең ҡауышыу өсөн ояһынан һауаға осоп сығыуы. □ Брачный полёт. Бал ҡорттарының ҡауышыу осошо. Ҡырмыҫҡаларҙың ҡауышыу осошо йәйҙең икенсе яртыһында башлана.
ҠАҮИ [ғәр. (Р.: сильный; И.: strong; T.: kavi) с. иҫк.
Көслө, ҡеүәтле. □ Сильный, мощный; крепкий, энергичный. Ҡауи булыу. Ҡауи әҙәм. Ҡауи ир.
ҠАФ ТАУЫ (Р.: Кавказские горы; И.: the Caucasus; T: Kafkas dağları ) и.
1. (баш хәреф менән) иҫк. Кавказ тауы.
□ Кавказские горы. ■ [Шәурә:] Аһ, ниндәй ауыр! Беҙҙең бәхет Ҡаф тауындай бейеклектәр аръяғындағы төпһоҙ упҡындарға ташланған... М. Буранғолов. [Алдар батыр:] Минең ишетеуемсә, Ҡырым татарҙары, ҡарағалпаҡтар, Ҡаф тауы яғындағы мосолмандар ҙа батша власта-рының ҡыҫымы менән риза тугел, улар ҙа баш кутәрергә йыйына икән. Н. Мусин.
2. (баш хәреф менән) миф. Ышаныуҙар буйынса, донъя сигендә ятҡан, аръяғында дейеүҙәр, ен-пәрейҙәр генә йәшәгән бик бейек тауҙар. □ Кафтау (мифическая гора на границе земли и неба). Я Элгәре, бик борон заманда, Ҡаф тауының аръяғында данлыҡлы бер батша булған, ти. Легенданан. Ҡаф тауына типһәм мин, он-талҡандай ыуалыр. «Урал батыр». [Линара]һәр һуҙендә кәмһетеу ярылып ятҡан хатты уҡып сыҡҡас, ҡыҙыулыҡ менән башта уҙен мәңге берәу эҙләп тапмаҫтай ергә, Ҡаф тауы аръяғына, ҡасҡыһы килде. Л. Якшыбаева.
♦ Ҡаф тауы артында бик алыҫта.
□ соотв. За тридевять земель.
ҠАФИӘ [ғәр. ] (р.: рифма; И.: rhyme; T.: kafiye) и. иҫк.
Шиғыр юлы аҙағындағы һүҙ ауаздаш-лығы; рифма. □ Рифма. Ҡафиәгә һалыу. ■ Ҡуңелем бирелде бит сонетҡа. Ҡуңелле ул, гузәл ул, кескенә ул: ҡафиәлә бары ун дурт кенә юл. С. Кулибай.
ҠАФИӘЛЕ (Р: рифмованный; И.: rhymed; T.: kafiyeli) с. иҫк.
Ҡафиәгә һалынған, рифмалы. □ Рифмованный. Ҡафиәле йыр. Ҡафиәле юлдар. Ҡафиәле шиғыр. Ҡафиәле итеп әйтеу.
ҠАФИӘЛӘҮ (ҡафиәлә-) (Р: рифмовать; И.: rhyme; T.: takfiye etmek) ҡ. иҫк.
Шиғыр юлының аҙағын ҡафиәгә һалыу, рифмалау. □ Рифмовать. // Рифмовка. Ҡафиәләп яҙыу. Ҡафиәләй белеу. Ҡафиәләу ысулы.
ҠАФИЯ [ғәр. и. иҫк. ҡар. ҡафиә.
■ Һуҙҙәрҙең, мисраларҙың, бер-береһен ҡе-у этләп, алҡынып ағышына, ҡафияларҙың яңғырашына һоҡланып тыңланы Ибн һалдун. Ә. Хәкимов.
ҠАФИЯЛЫ с. иҫк. тшр. ҡафиәле. Я Сәсәнлектең, ҡафиялы һуҙҙең ҡәҙерен белеусе Ҡуштирәк халҡы, эркелешеп, шағирҙар менән осрашыуға килгән. Ә. Хәкимов.
ҠАФӘС [ғәр. (Р: клетка; И.: cage; Т.: kafes) и. иҫк. кит.
Ҡош, йәнлек бикләү өсөн тимерҙән яһалған ҡоролма, ситлек. □ Клетка. / Клеточный. Ҡафәскә эләгеу. Ҙур ҡафәс. М Тик хәҙергә мин ҡафәстә ятҡан арыҫлан кеуек. X. Ғәбитов.
ҠАХ-ҠАХ (Р: кха-кха; И.: imitation of coughing; T.: öksürük sesi) оҡш.
Тамаҡ төбө менән ныҡ йүткергән тауышты белдергән һүҙ. □ Кха-кха (подражание сильному кашлю). Ҡах-ҡах йуткереу. Ҡах-ҡах килгән тауыш.
ҠАХҠАХЛАП КӨЛӨҮ (ҡахҡахлап көл-) (Р: хохотать; И.: guffaw; T: kahkaha atmak) ҡ. диал.
Шарҡылдап көлөү. □ Хохотать. // Хохот. Ҡахҡахлап көлә лә йөрой.
ҠАХУЛ I [рус. хохолок} (Р: хохолок; И.: crest; T.: sorguç) и. диал.
Ҡоштоң башында тырпайып торған йөнө; өлтөк. □ Хохолок птицы. ■ Себеш кенә көйө ҡахулы бар әтәстәрҙең. Экспедиция материалдарынан.
370