Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 437 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҡол-кәнизәк
5. диал. Әйбер эл еү өсөн стена буйлатып өҫкә ҡағылған нәҙек ағас; урҙа. □ Шест (прикрепляется к стене ниже потолка для развешивания вещей). Ҡолға элеу. Ҡолға эшләп ҡуйыу.
6. диал. Ҡармаҡ сыбығы. □ Удилище. Ҡолға әрсеу.
7. диал. ҡар. сиртмә I, 3. Ағас ҡолға, һыу алғанда ҡоҙоҡтоң ҡолғаһын һындырыу.
♦ Ҡолға буйы {йәки хәтле), ҡолғалай буйға бик оҙон (кешегә ҡарата). □ Очень высокого роста (о человеке). К Ҡолғалай оҙон был тимерсе, эйелеп, башын саҡ тушәм таҡтаһына бәрмәй, сәхнәгә кутәрелгән саҡта, ҡараңғы залда кемдәрҙер пырхылдап колоп ҡуйҙылар. Б. Бикбай. Ҡолғалай оҙон ҡаҡса кеше, утлы таяҡ тотоп алғас, бер әкиәт кешеһенә әйләнде лә ҡуйҙы. Р. Солтангәрәев.
ҠОЛҒА II (Р.: прялка (без гребня)', И.: distaff, spinning wheel; T.: öreke) и. туҡ.
Йөн, киндер һ. б. иләгәндә көнйәлә бәйләй торған ағас ҡорамал. □ Прялка (без гребня). Ҡолға эшләу. ■ Ҡолғаларға бәйләп йөн иләйем, әллә ниңә йөндәрем ырамай. Халыҡ йырынан.
ҠОЛҒАБАШ (Р: пук чёсаной шерсти, прикреплённый к прялке; И.: sort of a tow; T.: örekeye takılan yün) и. диал.
Ҡолғаға (II) бәйләнгән көнйәлә. □ Пук чёсаной шерсти, прикреплённый к прялке. Бер ҡолғабаш йөн ҡалды.
ҠОЛҒАСЫ (Р: шестовик; И.: pole jumper; T.: yüksek atlama sporcusu) и. спорт.
Ҡолғаға (1,4) таянып, бейеклеккә һикерә торған спортсы. □ Шестовик. Ҡолғасылар ярышҡа әҙерләнә. Ҡолғасылар ярышын ҡарау.
ҠОЛҒОНА (Р: название родовых подразделений башкир; И.: Bashkir clan names; T.: Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡыпсаҡ, тамъян ырыуҙарына ҡараған башҡорт аймаҡтарының исеме. □ Название родовых подразделений башкир племён тамьян и кыпчак.
ҠОЛДАНЫУ (ҡолдан-) ҡ. диал. ҡар. ҡулланыу.
ҠОЛДАРСА (Р.: рабски; И.: like a slave; T.: kölece) р.
Ҡолдарға хас булғанса. □ Рабски. Ҡол-дарса йәшәу. ■ Яуымбай ил алдында хур булып, кәмһенеп, һәр екергәнгә бил бөгөп, ҡолдарса буйһоноп йәшәмәне. Н. Мусин. Башҡорт ярты мең йыл буйына Рәсәй империализмына ҡолдарса буйһонманы, азатлығы, уҙаллылығы өсөн ҡорал тотоп алышты, азатлыҡ яуында башҡаларға даими өлгө булды. Й. Солтанов.
ҠОЛДОРАТЫУ (ҡолдорат-) (Р: дребезжать (лассо)', И.: rattle; T.: zangırdamak) ҡ.
Ҡороҡто һелккеләп тауыш биреү, тауыш сығарыу. □ Дребезжать (лассо).// Дребезжание (лассо). ■ Алпамыша, Ҡолтаб әйткәнсә, йылҡы араһына инеп, ҡороғон ҡолдората, йугәнен сылдырлата. Шул ваҡыт уға табан яман ябағай тай ҡарай. «Алпамыша».
ҠОЛДОРҠА и. диал. ҡар. ҡыңғырау II.
Ҡолдорка шылтыратыу.
ҠОЛДӘҮЛӘТ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бөрйән ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени бурзян.
ҠОЛ ИТЕҮ (ҡол ит-) ҡ. ҡар. ҡоллау.
■ Ҡарағаш исемле был ҡыҙҙы куптән тугел генә дейеу урлап алып килеп, уҙенә ҡол иткән, ти. Әкиәттән. • Сереңә баш була алмаһаң, бер көн килеп уҙеңде ҡол итер. Әйтем.
ҠОЛ-КӘНИЗӘК (ҡол-кәнизәге) (Р: рабы и рабыни; И.: male and female slaves; T.: köleler) и. йыйн.
Ҡол һәм кәнизәктәр. □ Рабы и рабыни.
■ [Иҙеукәй менән Мораҙым] һандуғастай ирекле, хур ҡыҙындай курекле хан ҡыҙҙарын .. уҙҙәренә ҡол-кәнизәк яһай. «Иҙеүкәй менән Мораҙым». Иран, Һиндостан яҡтарынан ҡол-кәнизәктәр килтереугә, төркмән арғы
437
5. диал. Әйбер эл еү өсөн стена буйлатып өҫкә ҡағылған нәҙек ағас; урҙа. □ Шест (прикрепляется к стене ниже потолка для развешивания вещей). Ҡолға элеу. Ҡолға эшләп ҡуйыу.
6. диал. Ҡармаҡ сыбығы. □ Удилище. Ҡолға әрсеу.
7. диал. ҡар. сиртмә I, 3. Ағас ҡолға, һыу алғанда ҡоҙоҡтоң ҡолғаһын һындырыу.
♦ Ҡолға буйы {йәки хәтле), ҡолғалай буйға бик оҙон (кешегә ҡарата). □ Очень высокого роста (о человеке). К Ҡолғалай оҙон был тимерсе, эйелеп, башын саҡ тушәм таҡтаһына бәрмәй, сәхнәгә кутәрелгән саҡта, ҡараңғы залда кемдәрҙер пырхылдап колоп ҡуйҙылар. Б. Бикбай. Ҡолғалай оҙон ҡаҡса кеше, утлы таяҡ тотоп алғас, бер әкиәт кешеһенә әйләнде лә ҡуйҙы. Р. Солтангәрәев.
ҠОЛҒА II (Р.: прялка (без гребня)', И.: distaff, spinning wheel; T.: öreke) и. туҡ.
Йөн, киндер һ. б. иләгәндә көнйәлә бәйләй торған ағас ҡорамал. □ Прялка (без гребня). Ҡолға эшләу. ■ Ҡолғаларға бәйләп йөн иләйем, әллә ниңә йөндәрем ырамай. Халыҡ йырынан.
ҠОЛҒАБАШ (Р: пук чёсаной шерсти, прикреплённый к прялке; И.: sort of a tow; T.: örekeye takılan yün) и. диал.
Ҡолғаға (II) бәйләнгән көнйәлә. □ Пук чёсаной шерсти, прикреплённый к прялке. Бер ҡолғабаш йөн ҡалды.
ҠОЛҒАСЫ (Р: шестовик; И.: pole jumper; T.: yüksek atlama sporcusu) и. спорт.
Ҡолғаға (1,4) таянып, бейеклеккә һикерә торған спортсы. □ Шестовик. Ҡолғасылар ярышҡа әҙерләнә. Ҡолғасылар ярышын ҡарау.
ҠОЛҒОНА (Р: название родовых подразделений башкир; И.: Bashkir clan names; T.: Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Ҡыпсаҡ, тамъян ырыуҙарына ҡараған башҡорт аймаҡтарының исеме. □ Название родовых подразделений башкир племён тамьян и кыпчак.
ҠОЛДАНЫУ (ҡолдан-) ҡ. диал. ҡар. ҡулланыу.
ҠОЛДАРСА (Р.: рабски; И.: like a slave; T.: kölece) р.
Ҡолдарға хас булғанса. □ Рабски. Ҡол-дарса йәшәу. ■ Яуымбай ил алдында хур булып, кәмһенеп, һәр екергәнгә бил бөгөп, ҡолдарса буйһоноп йәшәмәне. Н. Мусин. Башҡорт ярты мең йыл буйына Рәсәй империализмына ҡолдарса буйһонманы, азатлығы, уҙаллылығы өсөн ҡорал тотоп алышты, азатлыҡ яуында башҡаларға даими өлгө булды. Й. Солтанов.
ҠОЛДОРАТЫУ (ҡолдорат-) (Р: дребезжать (лассо)', И.: rattle; T.: zangırdamak) ҡ.
Ҡороҡто һелккеләп тауыш биреү, тауыш сығарыу. □ Дребезжать (лассо).// Дребезжание (лассо). ■ Алпамыша, Ҡолтаб әйткәнсә, йылҡы араһына инеп, ҡороғон ҡолдората, йугәнен сылдырлата. Шул ваҡыт уға табан яман ябағай тай ҡарай. «Алпамыша».
ҠОЛДОРҠА и. диал. ҡар. ҡыңғырау II.
Ҡолдорка шылтыратыу.
ҠОЛДӘҮЛӘТ (Р: название одного из родовых подразделений башкир; И.: one of Bashkir clan names; T: bir Başkurt soyunun ismi) и. этн.
Бөрйән ырыуына ҡараған бер башҡорт аймағының исеме. □ Название одного из родовых подразделений башкир племени бурзян.
ҠОЛ ИТЕҮ (ҡол ит-) ҡ. ҡар. ҡоллау.
■ Ҡарағаш исемле был ҡыҙҙы куптән тугел генә дейеу урлап алып килеп, уҙенә ҡол иткән, ти. Әкиәттән. • Сереңә баш була алмаһаң, бер көн килеп уҙеңде ҡол итер. Әйтем.
ҠОЛ-КӘНИЗӘК (ҡол-кәнизәге) (Р: рабы и рабыни; И.: male and female slaves; T.: köleler) и. йыйн.
Ҡол һәм кәнизәктәр. □ Рабы и рабыни.
■ [Иҙеукәй менән Мораҙым] һандуғастай ирекле, хур ҡыҙындай курекле хан ҡыҙҙарын .. уҙҙәренә ҡол-кәнизәк яһай. «Иҙеүкәй менән Мораҙым». Иран, Һиндостан яҡтарынан ҡол-кәнизәктәр килтереугә, төркмән арғы
437