Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 556 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠУЛАБАШ
собный (о руке). Ҡулабаш булыу. Ҡулабаш хәрәкәт.
ҠУЛАБАШ II (Р.: растяпа; И.: muddler; good-for-nothing; T.: beceriksiz kimse) и. диал.
Ҡулынан йүнле эш килмәгән, бешмәгән кеше; мәүеш. □ Растяпа. Ҡулабаш — асыҡ ауыҙ инде ул. Ҡулабаш әҙәм. М Әй, ҡулабаш, Зөләйхаңды оҙатып ҡуялар уны. Ниндәй егет һин! Т. Йәнәби. Исхаҡтың туғыҙ улы булған, туғыҙы ла булдыҡһыҙ, ҡулабаш ти. Легенданан. • Ҡулабаштың ҡулынан эш килмәгәнгә, аяғына ауырлыҡ килә. Әйтем.
ҠУЛАҒАЙ (Р.: взяточник; И.: bribetaker; grafter; T.: rüşvetçi) и.
Ниндәйҙер эш башҡарған, йомош үтәгән өсөн ришүәт алыусы кеше; ришүәтсе. □ Взяточник. Ҡулағайҙы фашлау. ■ Төплө, эшлекле кеше тигән тәьҫир ҡалдырған Вәлиәхмәтов, баҡһаң, яп-ябай ҡулағай икән\ Картотека фондынан.
ҠУЛАҒАЙЛАНЫУ (ҡулағайлан-)
(Р: быть взяточником; И.: be a bribetaker; grafter; T.: rüşvetçi olmak) ҡ.
Ришүәт алыу, ҡулағай булыу. □ Быть взяточником, принимать взятки. Ҡулағай-ланып йөрөу. И Ҡайһы берәуҙәр ришуәт алырға ярата, хатта ҡулағайланыу оҫтаһы булып китә. «Башҡортостан», 21 июль 2010. Ҡулағайланыу ғәҙәти куренешкә әйләнеп бара тугелме, йәмәғәт? Беҙ бит быға уҙебеҙ ғәйепле! «Торатау», 7 март 2012.
ҠУЛАЙ I (Р: удобный; И.: comfortable; suitable; T.: elverişli) с.
1. Билдәле бер шартҡа, талапҡа тура килерлек; уңай килеп торған, яйлы, йә-теш. □ Удобный, подходящий; приемлемый, оптимальный. Ҡулай һуҙ. Ҡулай бина. Ҡулай урын. Ҡулай шарт.
2. һәйбәт, булдыҡлы, билдәле бер талапҡа тура килерлек; яраҡлы (кеше тураһында). □ Подходящий, соответствующий, отвечающий определённым требованиям (о человеке). Ҡулай кеше. ■ Йыйылыш председателенә мәктәп директорынан да ҡулай кеше юҡ, ул ауылды ла, халыҡтың нужаһын
да яҡшы белә. «Йәшлек», 3 июль 2011. Яраттылар уны [Рәшиҙәне] әпшәндәр, был килен уҙҙәренә бик тә ҡулай булып сыҡты, «дух-тыр килен» тип кенә йөрөттөләр. Р. Камал.
3. Яйлы, уңайы килеп торған, форсат булған (ваҡыт, мәл). □ Удобный, подходящий, благоприятный (о времени, моменте). Ҡулай мәл. Ҡулай ваҡыт. Ҡулай һылтау. Ҡулай осраҡ. М Артабан да куҙ йомоп ҡала алмай инде Бирман, йугәнһеҙ комиссарҙы, ҡулай һылтау табып, эштән ситләтеуҙе тиҙләтә. Ә. Хәкимов.
4. Яҡшы, яйлы, ярашлы, насар түгел. □ Хороший, стоящий, неплохой. Ҡулай эш. Ҡулай һәнәр һайлау. ■ Оҙон һуҙҙең ҡыҫҡаһы шул: ир кешегә иң ҡулай һәнәр ул — балта эше. И. Теләүембәтов. Хәҙерге заманда йәштәргә ҡулай эш табыу ҡыйын. Шуға ла, ҡулай форсат булғанда, төрлө һәнәргә уҡырға тырышырға кәрәк. «Шоңҡар», № 3, 2011.
ҠУЛАЙ II (Р: удобно; И.: comfortably; T.: kullanışlı) р.
Уңай, яйлы, йәтеш. □ Удобно. Ҡулай эшләу. Ҡулай куреу. ■ Изге эш тәуҙән ук ҡулай башлана шул ул. Ә. Хәкимов. Бына Яубаҫаров уйлап сығарған тары нәҡ Башҡортостан шарттары өсөн ҡулай. Д. Бүләков. Ысынбарлыҡ, математика кеуек, теуәл нәмә. Уны һәр кем уҙенә ҡулай уҙгәртә алмай, шуға хыял диңгеҙендә йөҙгәндә, тормошто ла иҫәпкә алырға кәрәк. «Башҡортостан ҡыҙы», №1,2010.
ҠУЛАЙ КИЛЕҮ (кулай кил-) (Р.: подходить; И.: fit; T.: uymak) ҡ.
1. Билдәле бер шартҡа, талапҡа тура килеү; яраҡлы; урынлы; уңайлы, яйлы, йәтеш булыу. □ Подходить, быть подходящим, годным, удобным; быть к месту, быть в самый раз. Әйткән һуҙ ҡулай килеу. Ваҡыты ҡулай килеу. Я «Һеҙ Хәлимәгә тулыһынса ышана алаһығыҙ. Һеҙгә яраҡлы, ҡулай килеп торған уҙ кешегеҙ буласаҡ ул», — тине Хәҙисә. Ф. Сәлимова. Һабантуйға ҡунаҡтарҙың, туғандарҙың бергә ҡайтып төшөуе
556
собный (о руке). Ҡулабаш булыу. Ҡулабаш хәрәкәт.
ҠУЛАБАШ II (Р.: растяпа; И.: muddler; good-for-nothing; T.: beceriksiz kimse) и. диал.
Ҡулынан йүнле эш килмәгән, бешмәгән кеше; мәүеш. □ Растяпа. Ҡулабаш — асыҡ ауыҙ инде ул. Ҡулабаш әҙәм. М Әй, ҡулабаш, Зөләйхаңды оҙатып ҡуялар уны. Ниндәй егет һин! Т. Йәнәби. Исхаҡтың туғыҙ улы булған, туғыҙы ла булдыҡһыҙ, ҡулабаш ти. Легенданан. • Ҡулабаштың ҡулынан эш килмәгәнгә, аяғына ауырлыҡ килә. Әйтем.
ҠУЛАҒАЙ (Р.: взяточник; И.: bribetaker; grafter; T.: rüşvetçi) и.
Ниндәйҙер эш башҡарған, йомош үтәгән өсөн ришүәт алыусы кеше; ришүәтсе. □ Взяточник. Ҡулағайҙы фашлау. ■ Төплө, эшлекле кеше тигән тәьҫир ҡалдырған Вәлиәхмәтов, баҡһаң, яп-ябай ҡулағай икән\ Картотека фондынан.
ҠУЛАҒАЙЛАНЫУ (ҡулағайлан-)
(Р: быть взяточником; И.: be a bribetaker; grafter; T.: rüşvetçi olmak) ҡ.
Ришүәт алыу, ҡулағай булыу. □ Быть взяточником, принимать взятки. Ҡулағай-ланып йөрөу. И Ҡайһы берәуҙәр ришуәт алырға ярата, хатта ҡулағайланыу оҫтаһы булып китә. «Башҡортостан», 21 июль 2010. Ҡулағайланыу ғәҙәти куренешкә әйләнеп бара тугелме, йәмәғәт? Беҙ бит быға уҙебеҙ ғәйепле! «Торатау», 7 март 2012.
ҠУЛАЙ I (Р: удобный; И.: comfortable; suitable; T.: elverişli) с.
1. Билдәле бер шартҡа, талапҡа тура килерлек; уңай килеп торған, яйлы, йә-теш. □ Удобный, подходящий; приемлемый, оптимальный. Ҡулай һуҙ. Ҡулай бина. Ҡулай урын. Ҡулай шарт.
2. һәйбәт, булдыҡлы, билдәле бер талапҡа тура килерлек; яраҡлы (кеше тураһында). □ Подходящий, соответствующий, отвечающий определённым требованиям (о человеке). Ҡулай кеше. ■ Йыйылыш председателенә мәктәп директорынан да ҡулай кеше юҡ, ул ауылды ла, халыҡтың нужаһын
да яҡшы белә. «Йәшлек», 3 июль 2011. Яраттылар уны [Рәшиҙәне] әпшәндәр, был килен уҙҙәренә бик тә ҡулай булып сыҡты, «дух-тыр килен» тип кенә йөрөттөләр. Р. Камал.
3. Яйлы, уңайы килеп торған, форсат булған (ваҡыт, мәл). □ Удобный, подходящий, благоприятный (о времени, моменте). Ҡулай мәл. Ҡулай ваҡыт. Ҡулай һылтау. Ҡулай осраҡ. М Артабан да куҙ йомоп ҡала алмай инде Бирман, йугәнһеҙ комиссарҙы, ҡулай һылтау табып, эштән ситләтеуҙе тиҙләтә. Ә. Хәкимов.
4. Яҡшы, яйлы, ярашлы, насар түгел. □ Хороший, стоящий, неплохой. Ҡулай эш. Ҡулай һәнәр һайлау. ■ Оҙон һуҙҙең ҡыҫҡаһы шул: ир кешегә иң ҡулай һәнәр ул — балта эше. И. Теләүембәтов. Хәҙерге заманда йәштәргә ҡулай эш табыу ҡыйын. Шуға ла, ҡулай форсат булғанда, төрлө һәнәргә уҡырға тырышырға кәрәк. «Шоңҡар», № 3, 2011.
ҠУЛАЙ II (Р: удобно; И.: comfortably; T.: kullanışlı) р.
Уңай, яйлы, йәтеш. □ Удобно. Ҡулай эшләу. Ҡулай куреу. ■ Изге эш тәуҙән ук ҡулай башлана шул ул. Ә. Хәкимов. Бына Яубаҫаров уйлап сығарған тары нәҡ Башҡортостан шарттары өсөн ҡулай. Д. Бүләков. Ысынбарлыҡ, математика кеуек, теуәл нәмә. Уны һәр кем уҙенә ҡулай уҙгәртә алмай, шуға хыял диңгеҙендә йөҙгәндә, тормошто ла иҫәпкә алырға кәрәк. «Башҡортостан ҡыҙы», №1,2010.
ҠУЛАЙ КИЛЕҮ (кулай кил-) (Р.: подходить; И.: fit; T.: uymak) ҡ.
1. Билдәле бер шартҡа, талапҡа тура килеү; яраҡлы; урынлы; уңайлы, яйлы, йәтеш булыу. □ Подходить, быть подходящим, годным, удобным; быть к месту, быть в самый раз. Әйткән һуҙ ҡулай килеу. Ваҡыты ҡулай килеу. Я «Һеҙ Хәлимәгә тулыһынса ышана алаһығыҙ. Һеҙгә яраҡлы, ҡулай килеп торған уҙ кешегеҙ буласаҡ ул», — тине Хәҙисә. Ф. Сәлимова. Һабантуйға ҡунаҡтарҙың, туғандарҙың бергә ҡайтып төшөуе
556