Башҡорт теленең академик һүҙлеге. Том V. 567 бит
Һүҙлектәр буйынса эҙләү
ҠУЛ-ҠАМЫТЛЫҠ БУЛЫУ
«Ысын әжере никах ваҡытында булыр», — тине. И. Ғиззәтуллин.
ҠУЛ ИҘӘҮ (ҡул иҙә-) (Р.: призывать, делая знаки пальцем или рукой; И.: beckon; T.: el sallamak) ҡ.
Ҡул болғап йәки бармаҡтар менән ишара яһау; саҡырыу □ Призывать, делая знаки пальцем или рукой. М Әҡли-мә- э! — тип, ҡул иҙәне [егет]. Ф. Иҫәнғолов. Етә башлағас, Таһир Кусимов беҙгә табан боролоп, Баев яғына ҡул иҙәне. С. Әлибаев. «Ҡана, кутәрәйек илебеҙ именлегенә, бойоҡ ханыбыҙ һаулығына!» — тип ҡул иҙәуе булды Йәләлетдиндең, ҡунаҡтар бер тауыштан: «Рәхмәт, ханзада, ҙурланың!» — тип һөрәнләп ебәрҙе. Ә. Хәкимов.
ҠУЛЙЫУҒЫС (Р.: умывальник; И.: wash-basin; T.: lavabo) и.
Бит-ҡул йыуыу өсөн махсус аҫмалы һауыт. □ Умывальник, рукомойник. Ҡулйыуғысҡа һыу һалыу. Ҡулйыуғысты стенаға беркетеу.
ҠУЛ ЙЫШҠЫҺЫ (Р: рубанок; И.: plane; T.: rende) и.
Шымартыу өсөн генә ҡулланылған ҡыҫҡа йышҡы. □ Рубанок. Ағасты ҡул йышҡыһы менән йышыу. Таҡталарҙы ҡул йышҡыһы менән йышыу.
ҠУЛ КЕШЕ (Р: подходящий человек; И.: one’s peer; T: uygun) и. диал.
Торошло, лайыҡ кеше. □ Подходящий человек; ровня. Улыма ҡул кеше тугел. Был эшкә ҡул кеше табыуы еңел тугел. ■ Ул һыны-һыпаты менән һиңә ҡул кеше тугел. Экспедиция материалдарынан.
ҠУЛ КӨСӨ (Р: физическая сила; И.: physical force; T: bedensel / fizik güç) и.
1. Кеше хеҙмәтенең шартлы билдәһе. □ Физическая сила. Ҡул көсө менән йөрөтөлә торған механик бәләкәй арба.
2. Эшсе ҡулдар (физик хеҙмәт башҡарыусылар). □ Рабочая сила, рабочие руки. Өмәлә әллә купме ҡул көсө булды.
ҠУЛ КӘТМӘНЕ (Р: сапка; И.: small hoe; T: çapa) и. диал.
Арҡыры башлы кәрәк рәүешендәге ҡорал; тәпке, кәтмән. □ Сапка. Ҡул кәтмәне менән сөгөлдөр утау. • Бала һуҙе баллы батман кеуек, килен һуҙе ҡул кәтмәне кеуек. Мәҡәл.
ҠУЛҠА I (Р: аорта; И.: aorta; T: aort; апа atardamar) и. анат.
1. Тәндең үпкәнән башҡа бөтә ағзаларына артерия ҡанын таратҡан, йөрәктең һул муҡсаһынан сыҡҡан иң йыуан ҡан тамыры. □ Аорта. Кеше организмындағы иң ҙур артерия ҡулҡа тип атала. Ҡулҡа йөрәктең һул яҡ ҡарынсығынан башлана.
2. Йөрәк ауыҙының шул тамыр урынлашҡан ере. □ Аорта. Ҡулҡаға килеп тоташҡан артерия.
ҠУЛҠА II и. диал. ҡар. ҡулат. Ҡулҡа бесәне.
ҠУЛҠА III и. диал. ҡар. ҡулҡы. Наҙы йырҙаһы был ҡулҡала ҙур ғына бөгөл яһай. Ш Калҡыуыраҡ урындарҙы уләндәр ҡаплаған. Айырым ҡулҡалар һәм ҡыуаҡтар рәуешендә унда тал, ерек, ҡайын, саған, йукә ағастары ла уҫкән. Д. Бураҡаев. Әхмә-ди ул тау уркәстәренең, ҡаяларҙың һәм ҡулҡаларҙың һәр береһенең исемдәрен белә хатта: Ташкиҫкән, Аҡйегет, Әлеш ҡырлаһы, Аласыҡ бураған, Ҡалмаҡтар һырты, Ҡара-ғай-йорт, Сауҡа-йортуяһы. Ж. Кейекбаев.
ҠУЛ-ҠАМЫТ ИТЕҮ (ҡул-ҡамыт ит-) (Р: заниматься шорничеством; И.: engage in saddling; T: saraçlık yapmak) ҡ. диал.
Ҡамытсы эше менән шөғөлләнеү. □ Заниматься шорничеством. Атайым ҡул-ҡамыт итте.
ҠУЛ-ҠАМЫТЛЫҠ БУЛЫУ (ҡул-ҡамытлыҡ бул-) (Р: быть помощником; И.: be a helper; T: yardımcı olmak) ҡ. һөйл.
Ҡул араһына инеү, ярҙамсы булыу. □ Быть помощником, помогать. Кул-ҡамытлыҡ булғас, эш артты. М [Мәғфурә:] Башлы-куҙле итһәк, уҙегеҙгә бер ҡул-ҡамытлыҡ булырмы тип, ағаһы менән дә уйлағайныҡ әле. Һ. Дәүләтшина.
567
«Ысын әжере никах ваҡытында булыр», — тине. И. Ғиззәтуллин.
ҠУЛ ИҘӘҮ (ҡул иҙә-) (Р.: призывать, делая знаки пальцем или рукой; И.: beckon; T.: el sallamak) ҡ.
Ҡул болғап йәки бармаҡтар менән ишара яһау; саҡырыу □ Призывать, делая знаки пальцем или рукой. М Әҡли-мә- э! — тип, ҡул иҙәне [егет]. Ф. Иҫәнғолов. Етә башлағас, Таһир Кусимов беҙгә табан боролоп, Баев яғына ҡул иҙәне. С. Әлибаев. «Ҡана, кутәрәйек илебеҙ именлегенә, бойоҡ ханыбыҙ һаулығына!» — тип ҡул иҙәуе булды Йәләлетдиндең, ҡунаҡтар бер тауыштан: «Рәхмәт, ханзада, ҙурланың!» — тип һөрәнләп ебәрҙе. Ә. Хәкимов.
ҠУЛЙЫУҒЫС (Р.: умывальник; И.: wash-basin; T.: lavabo) и.
Бит-ҡул йыуыу өсөн махсус аҫмалы һауыт. □ Умывальник, рукомойник. Ҡулйыуғысҡа һыу һалыу. Ҡулйыуғысты стенаға беркетеу.
ҠУЛ ЙЫШҠЫҺЫ (Р: рубанок; И.: plane; T.: rende) и.
Шымартыу өсөн генә ҡулланылған ҡыҫҡа йышҡы. □ Рубанок. Ағасты ҡул йышҡыһы менән йышыу. Таҡталарҙы ҡул йышҡыһы менән йышыу.
ҠУЛ КЕШЕ (Р: подходящий человек; И.: one’s peer; T: uygun) и. диал.
Торошло, лайыҡ кеше. □ Подходящий человек; ровня. Улыма ҡул кеше тугел. Был эшкә ҡул кеше табыуы еңел тугел. ■ Ул һыны-һыпаты менән һиңә ҡул кеше тугел. Экспедиция материалдарынан.
ҠУЛ КӨСӨ (Р: физическая сила; И.: physical force; T: bedensel / fizik güç) и.
1. Кеше хеҙмәтенең шартлы билдәһе. □ Физическая сила. Ҡул көсө менән йөрөтөлә торған механик бәләкәй арба.
2. Эшсе ҡулдар (физик хеҙмәт башҡарыусылар). □ Рабочая сила, рабочие руки. Өмәлә әллә купме ҡул көсө булды.
ҠУЛ КӘТМӘНЕ (Р: сапка; И.: small hoe; T: çapa) и. диал.
Арҡыры башлы кәрәк рәүешендәге ҡорал; тәпке, кәтмән. □ Сапка. Ҡул кәтмәне менән сөгөлдөр утау. • Бала һуҙе баллы батман кеуек, килен һуҙе ҡул кәтмәне кеуек. Мәҡәл.
ҠУЛҠА I (Р: аорта; И.: aorta; T: aort; апа atardamar) и. анат.
1. Тәндең үпкәнән башҡа бөтә ағзаларына артерия ҡанын таратҡан, йөрәктең һул муҡсаһынан сыҡҡан иң йыуан ҡан тамыры. □ Аорта. Кеше организмындағы иң ҙур артерия ҡулҡа тип атала. Ҡулҡа йөрәктең һул яҡ ҡарынсығынан башлана.
2. Йөрәк ауыҙының шул тамыр урынлашҡан ере. □ Аорта. Ҡулҡаға килеп тоташҡан артерия.
ҠУЛҠА II и. диал. ҡар. ҡулат. Ҡулҡа бесәне.
ҠУЛҠА III и. диал. ҡар. ҡулҡы. Наҙы йырҙаһы был ҡулҡала ҙур ғына бөгөл яһай. Ш Калҡыуыраҡ урындарҙы уләндәр ҡаплаған. Айырым ҡулҡалар һәм ҡыуаҡтар рәуешендә унда тал, ерек, ҡайын, саған, йукә ағастары ла уҫкән. Д. Бураҡаев. Әхмә-ди ул тау уркәстәренең, ҡаяларҙың һәм ҡулҡаларҙың һәр береһенең исемдәрен белә хатта: Ташкиҫкән, Аҡйегет, Әлеш ҡырлаһы, Аласыҡ бураған, Ҡалмаҡтар һырты, Ҡара-ғай-йорт, Сауҡа-йортуяһы. Ж. Кейекбаев.
ҠУЛ-ҠАМЫТ ИТЕҮ (ҡул-ҡамыт ит-) (Р: заниматься шорничеством; И.: engage in saddling; T: saraçlık yapmak) ҡ. диал.
Ҡамытсы эше менән шөғөлләнеү. □ Заниматься шорничеством. Атайым ҡул-ҡамыт итте.
ҠУЛ-ҠАМЫТЛЫҠ БУЛЫУ (ҡул-ҡамытлыҡ бул-) (Р: быть помощником; И.: be a helper; T: yardımcı olmak) ҡ. һөйл.
Ҡул араһына инеү, ярҙамсы булыу. □ Быть помощником, помогать. Кул-ҡамытлыҡ булғас, эш артты. М [Мәғфурә:] Башлы-куҙле итһәк, уҙегеҙгә бер ҡул-ҡамытлыҡ булырмы тип, ағаһы менән дә уйлағайныҡ әле. Һ. Дәүләтшина.
567